Πριν από σχεδόν πενήντα χρόνια, ο πρωτοπόρος του διαστήματος πραγματοποιούσε μια σύντομη επίσκεψη στη χώρα μας. Μια μικρή περιπλάνηση στα δημοσιεύματα των εφημερίδων της εποχής μας επιτρέπει να σκιαγραφήσουμε το κλίμα, τις ελπίδες και τους φόβους της ελληνικής πραγματικότητας μιας πολύ μακρινής εποχής…
Στις 12 Απριλίου συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από την πρώτη διαστημική πτήση. Πενήντα χρόνια είναι πολύς καιρός. Ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων που έζησαν την κοσμοϊστορική εκείνη στιγμή έχει πια φύγει από αυτό τον κόσμο και οι υπόλοιποι είναι ήδη γέροι. Όμως ακόμα και σήμερα, πενήντα χρόνια μετά, σε μια εποχή που μια πτήση στο κοσμικό κενό πρέπει να καταλήξει σε τραγωδία για να γίνει πρωτοσέλιδο, το όνομα του πρώτου διαστημικού ταξιδιώτη εξακολουθεί να αχνοφέγγει στα όρια του θρύλου: Γιούρι Αλεξέγιεβιτς Γκαγκάριν. Ο 27χρονος Ρώσος είχε γεφυρώσει το χάσμα που ο άνθρωπος ονειρευόταν να διασχίσει επί αιώνες. Του έμελλε να μην πραγματοποιήσει άλλη πτήση, και να βρει τραγικό θάνατο εφτά χρόνια αργότερα σε αεροπορικό ατύχημα.
Είναι πολύ δύσκολο να συνειδητοποιήσει κανείς σήμερα τη μαγική αντίδραση που προκαλούσε στον απλό άνθρωπο το όνομα ‘Γκαγκάριν’. Σε μια εποχή αδιανόητης ψυχροπολεμικής πόλωσης, με τη δαμόκλειο σπάθη του πυρηνικού ολοκαυτώματος να αιωρείται πάνω από τα κεφάλια όλων (η Κρίση της Κούβας απείχε μόνο μερικούς μήνες), σε μια εποχή που η τεχνολογία και η κοινωνία ήταν ριζικά διαφορετικές, είχαμε μια διαφορετική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Ο κόσμος τότε ήταν πιο επικίνδυνος και σκληρός από τον σημερινό, αλλά και πιο ‘απονήρευτος’ και ανεπιτήδευτος. Αυτό ίσχυε και για την Ελλάδα των αρχών της δεκαετίας του 1960 –μιας φτωχής χώρας που επούλωνε τις μεταπολεμικές πληγές της και προσπαθούσε να βρει το δρόμο της παραπαίοντας ανάμεσα σε πολιτικές και κοινωνικές συμπληγάδες.
Επίσκεψη: ναι μεν, αλλά…
Βρισκόμαστε στις αρχές Φεβρουαρίου 1962, δέκα μήνες μετά την πτήση του Γκαγκάριν. Στις 6 του μηνός η εφημερίδα Αθηναϊκή ανακοινώνει αυτό που συζητιόταν επί καιρό πίσω από κλειστές πόρτες: ο Γιούρι Γκαγκάριν θα επισκεπτόταν την Ελλάδα, προσκεκλημένος του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου. Για την έγκριση της επίσκεψης έχει προηγηθεί ειδική σύσκεψη στο πολιτικό γραφείο του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή στην οποία συμμετείχε ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, ο υπουργός προεδρίας, ο αρχηγός της ΚΥΠ και άλλοι παράγοντες. Η επίσκεψη στην Ελλάδα του πρώτου ανθρώπου που ταξίδεψε στο διάστημα, λίγους μήνες μετά το συγκλονιστικό του άθλο δεν είναι απλό θέμα. Είναι ένα βαρυσήμαντο γεγονός με ισχυρό πολιτικό περιεχόμενο.
Η κούρσα του Διαστήματος έχει μόλις ξεκινήσει και η Σοβιετική Ένωση πρωτοπορεί έχοντας εκτοξεύσει ήδη δυο ανθρώπους σε τροχιά. Ο κοσμοναύτης είναι ένα πανίσχυρο πολιτικό σύμβολο, εκπρόσωπος της σοβιετικής τεχνολογικής και επιστημονικής ισχύος. Στην Ελλάδα της εποχής, η αριστερά τελεί υπό διωγμό, υπάρχουν πολιτικοί κρατούμενοι και εκτοπισμένοι σε φυλακές και απομακρυσμένα νησιά ενώ η πολιτική πόλωση κυμαίνεται σε επίπεδα που σήμερα φαντάζουν εξωπραγματικά. Η Απογευματινή της 7ης Φεβρουαρίου αναφέρει χαρακτηριστικά. «Πληροφορίαι δυνάμεναι να θεωρηθούν ότι η ΕΔΑ [Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά – το νόμιμο αριστερό κόμμα] θα επιδιώξη να εκμεταλλευθή κομματικώς την ενταύθα επίσκεψιν του Σοβιετικού αστροναύτου. Ούτω –κατά τας ως άνω πληροφορίας- η άκρα αριστερά θα επιχειρήση να οργανώση ‘αυθόρμητον λαϊκήν υποδοχήν’ δια της συγκεντρώσεως οπαδών της με θορυβώδη συνθήματα κλπ. Παραλλήλως –προστίθεται- η ΕΔΑ θα επιδιώξη την εκ μέρους του Γιούρι Γκαγκάριν διατύπωσιν δηλώσεως υπέρ του Γλέζου». Πρόκειται για τον γνωστό αριστερό Μανώλη Γλέζο, ο οποίος μαζί με τον Λάκη Σάντα είχε κατεβάσει την ναζιστική σημαία από την Ακρόπολη στην Κατοχή και ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν έγκλειστος στις φυλακές
Η επίσκεψη του Γκαγκάριν έχει οριστεί για την 12η Φεβρουαρίου. Όπως είναι φυσικό, η Αριστερά πανηγυρίζει για το γεγονός, αλλά η κυβέρνηση Καραμανλή είναι πολύ επιφυλακτική. Η (φιλοκυβερνητική) Απογευματινή (12.2.1962) γράφει χαρακτηριστικά δημοσιεύοντας το πρόγραμμα της επίσκεψης του κοσμοναύτη. «Ως προκύπτει εκ του ανακοινωθέντος προγράμματος, ο Σοβιετικός αστροναύτης, ενώ θα εγγραφή εις το Βιβλίον των Ανακτόρων, δεν θα γίνη δεκτός υπό του Αντιβασιλέως-Διαδόχου Κωνσταντίνου. Επίσης δεν θα καταθέση στέφανον εις το Μνημείον του Αγνώστου Στρατιώτου διότι εκρίθη ότι ήτο δυνατόν να γίνη καμμία ανεύθυνος αντισοβιετική εκδήλωσις, πράγμα το οποίον θα επηρέαζε την όλην ατμόσφαιραν της υποδοχής και θα επέφερεν ίσως κάποιαν ψυχρότητα εις τας ελληνοσοβιετικάς σχέσεις». Με τις κινήσεις αυτές η κυβέρνηση προσπαθεί να εξουδετερώσει τα προπαγανδιστικά οφέλη που θα αποκομίσει η Aριστερά. Στην πρωτοσέλιδη επιφυλλίδα της, η ίδια εφημερίδα γράφει. «Εις τον αφικνούμενον σήμερον εις τας Αθήνας πρώτον Ρώσον αστροναύτην Γιούρι Γκαγκάριν ευχόμεθα το κωλώς ώρισε. Τον υποδεχόμεθα με συμπάθειαν και θαυμασμόν δια το κατόρθωμά του. Ο Ρώσος αστροναύτης θα έχη την ευκαιρίαν να διαπιστώση την πατροπαράδοτον αρετήν της φιλοξενίας, η οποία διακρίνει τους Έλληνας καθώς και το φιλελεύθερον και ανεξίθρησκον πνεύμα του λαού μας. Από φιλόξενον ευγένειαν και δια να τιμήσωμε το ατομικόν θάρρος και την ανδρείαν έναντι του κινδύνου, θα λησμονήσωμεν προς στιγμήν ενεργείας του κ. Γκαγκάριν εις τας οποίας βεβαίως ούτως υπεχρεώθη να προβή κατά το παρελθόν εν πλήρει αγνοία της ελληνικής πραγματικότητος και δεν θα συνάγωμεν συμπεράσματα από την πολιτικήν επί του διαστήματος, την οποίαν ακολουθεί η Ρωσία. Δι’ όλα αυτά υπάρχει ο καιρός. Σήμερον τιμώμεν την ΑΤΟΜΙΚΗΝ γενναιότητα, η οποία είναι άσχετος προς πολιτικά καθεστώτα, κοσμοθεωρίας και κοινωνικά συστήματα…»
Την ίδια μέρα, ο Φαίδρος Μπαρλάς έγραφε στην δική του επιφυλλίδα στην (αντιπολιτευόμενη) Αθηναϊκή: «Δεν ήθελε τον Γκαγκάριν στην Αθήνα η ελληνική κυβέρνησις. Αλλά και δεν είχε και το σθένος να εμποδίση τον ερχομό του. Ή, πιθανώτερα, ωσφράνθηκε, έστω και την τελευταία στιγμή πως η εμμονή στην αρχική άρνησί της δεν θα προκαλούσε τον θαυμασμό, τους επαίνους, τα χειροκροτήματα του δυτικού κόσμου, αλλά θα έκανε να ανθίσουν, από Λονδίνου μέχρις Ουάσιγκτον, πλήθος τα ειρωνικά χαμόγελα για τον ελληνικό ‘υπερβάλλοντα ζήλο’. Συγκατένευσε λοιπόν με βαρειά καρδιά η κυβέρνησις να δεχθή την επίσκεψι του κοσμοναύτη στην Αθήνα. Όπως όμως δεν είχε το σθένος του άκαμπτου ‘όχι’, έτσι δεν βρήκε το σθένος να πη και το ολόκληρο ‘ναι’, το ‘ναι’ το ανεπιφύλακτο, το θερμό, το φιλόξενο. Ξέπεσε σε ταπεινές, σε μεσοβέζικες λύσεις. Ένα ‘ναι’ με επιφυλάξεις. Με δισταγμούς και μικροτσιγκουνιές στον καταρτισμό του προγράμματος της υποδοχής. Ένα ‘ναι’ μεν, αλλά…».
Το Ilyushin 18 των τσεχοσλοβακικών αερογραμμών που μεταφέρει τον Γκαγκάριν και την ακολουθία του, προσγειώνεται στο Αεροδρόμιο του Ελληνικού στη 1 το μεσημέρι της 12ης Φεβρουαρίου. Η υποδοχή του είναι πραγματικά πανηγυρική. Εκτός από τους επισήμους, πλήθος κόσμου έχει συρρεύσει στο αεροδρόμιο για να δει τον ήρωα του διαστήματος. Μέσα στο πανδαιμόνιο, ο Χρήστος Οικονόμου της Αθηναϊκής είναι ο πρώτος δημοσιογράφος που καταφέρνει να ανέβει στο αεροπλάνο, φορώντας επίτηδες σκούρο μπλε σακάκι με χρυσά κουμπιά για να τον περάσουν για επόπτη του αερολιμένα! Η ‘μεταμφίεση’ πιάνει, αφού τον περνούν για εκπρόσωπο του υπουργείου Εξωτερικών! Ο Οικονόμου αντικρίζει τον Γκαγκάριν «Μπροστά μου είχα έναν νεαρό –έμοιαζε σαν μαθητής Στρατιωτικής Σχολής- μετρίου αναστήματος με κάπως χλωμό πρόσωπο και παράξενα ζωηρά μάτια». Ο συνοδός του Γκαγκάριν κάνει το διερμηνέα και ο Οικονόμου καταφέρνει να του αποσπάσει μια δήλωση ενώ ταυτόχρονα εισβάλλει στην καμπίνα ο ανεξάρτητος βουλευτής της Αριστεράς Ηλίας Μπρεδήμας που προσφέρει στον Γκαγκάριν ένα γαρύφαλλο. «Το παιδικό του πρόσωπο, είναι πλημμυρισμένο από εκείνο το γλυκό χαμόγελό που συναρπάζει τα πλήθη. Το ‘χαμόγελο Γκαγκάριν’ όπως απεκλήθη, που κάνει ακόμα και τους πιο φανατικούς αντικομμουνιστάς να χειροκροτούν το πιο γνήσιο τέκνο του σοβιετικού λαού» (Αθηναϊκή 14.2.1962). Ο δημοσιογράφος Θ. Δράκος περιγράφει (Απογευματινή 13.2.1962). «Είχαμε την τύχη μαζί με τους επισήμους να ανεβούμε στο αεροσκάφος και να χαιρετήσουμε τον Γιούρι Γκαγκάριν. Πρώτη εντύπωσις: ο Γκαγκάριν αδικείται από τις χιλιάδες των φωτογραφιών του. Ο πρώτος κοσμοναύτης είναι μετρίου αναστήματος αλλά εξαιρετικά γυμνασμένος, χαλύβδινος. Είνε καθαρόαιμος Ρώσος. Μιλά ήρεμα κι έχει μια απλότητα σ’ όλη τη συμπεριφορά του. Το πρόσωπό του είναι φωτεινό και εκφραστικό. Το χέρι του λεπτό και έχει μια γλυκύτητα στην έκφρασί του».
Ο Γκαγκάριν καταφέρνει τελικά να βγει από το αεροσκάφος και να επιβιβαστεί σε μια ανθοστόλιστη Cadillac που τον περιμένει για να τον μεταφέρει στην Αθήνα. «Η επιβίβασις εγένετο κατόπιν μεγάλων προσπαθειών, δεδομένου ότι τα πυκνά πλήθη του κόσμου και οι πολυπληθείς δημοσιογράφοι και φωτορεπόρτερς συνωστίζοντο πέριξ του Ρώσου αστροναύτου». (Απογευματινή, 13.2.1962)
Το πλήθος στο αεροδρόμιο είναι πυκνό, αλλά πυκνώνει ολοένα όσο η αυτοκινητοπομπή προχωρά προς την Αθήνα, ανεβαίνοντας τη λεωφόρο Συγγρού. Ήδη από τις 11 το πρωί ο κόσμος μαζεύεται στην πλατεία Συντάγματος –απ’ όπου θα περάσει ο Γκαγκάριν- βαστώντας φωτογραφίες του κοσμοναύτη οι οποίες έχουν διανεμηθεί. Αλλά ήδη από τις Στήλες του Ολυμπίου Διός, η κοσμοσυρροή είναι τόσο μεγάλη που η ισχυρότατη αστυνομική δύναμη διασπάται. Ενθουσιώδεις Αθηναίοι κυκλώνουν το αυτοκίνητο του Γκαγκάριν θέλοντας να τον σηκώσουν στα χέρια τους ενώ εκατοντάδες γαρύφαλλα ραίνουν τον κοσμοναύτη. Τότε όμως μεγάλες αστυνομικές δυνάμεις παρεμβαίνουν και με υπεράνθρωπες προσπάθειες κατορθώνουν να απωθήσουν τον κόσμο και να ανοίξουν δίοδο για το αυτοκίνητο. Ενδεικτικό είναι ότι για να διανύσει η πομπή απόσταση 150 μέτρων, απαιτούνται 20 λεπτά! Για να μην επαναληφθεί αυτή η κατάσταση, και παρότι το πρόγραμμα προέβλεπε ότι η πομπή θα κατευθυνόταν από τη λεωφόρο Αμαλίας προς το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, η Cadillac στρίβει ξαφνικά στη λεωφόρο Β. Κωνσταντίνου, ακολουθεί τη Βασιλίσσης Σοφίας και κατευθύνεται ολοταχώς προς το Ψυχικό όπου ο κοσμοναύτης θα φιλοξενηθεί στην έπαυλη του Σοβιετικού πρεσβευτή.
Ξύλο και συλλήψεις στο Σύνταγμα
Ο Γκαγκάριν μπορεί να κατευθύνεται στο Ψυχικό, αλλά στο κέντρο της Αθήνας η κατάσταση τείνει να γίνει έκρυθμη. Σύμφωνα με την φιλοκυβερνητική Ακρόπολι (13.2.1962), «Η ΕΔΑ… απεπειράθη να εκμεταλλευθή κομματικώς την υποδοχήν. Εγκάθετοι αυτής, συγκεντρωμένοι εις διάφορα σημεία της διαδρομής, εξεφώνουν διάφορα συνθήματα, απηυθύνοντο δε ρωσιστί προς τον Γκαγκάριν κραυγάζοντες: ‘Σώσε την Ελλάδα… Σώσε μας’, Ομοίως προ του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτου επεχείρησαν να παρασύρουν τους συγκεντρωμένους εις εκδηλώσεις και επετέθησαν εναντίον αστυνομικών, προκαλέσαντες μικροεπεισόδια, κατά τα οποία ετραυματίσθησαν δια λίθων και γρόνθων δυο αστυφύλακες, εμωλωπίσθησαν δυο γυναίκες και δυο άνδρες. Ο λαός, όμως, απεδοκίμασε ζωηρώς τους εγκαθέτους ταραξίας». Βέβαια η εφημερίδα δεν εξηγεί πώς ο κόσμος κατανόησε τα ρωσικά συνθήματα των ‘εγκαθέτων’…
Η αριστερή Αυγή (14.2.1962) με τότε διευθυντή τον Λεωνίδα Κύρκο, σχολιάζει την είδηση με τα συνθήματα στα Ρωσικά: «Είναι τόσο βλακώδες το επιχείρημά τους, που όχι μόνο την ευφυΐα του ελληνικού λαού αδικεί αλλά και τον προσβάλλει. Χαρακτηριστικό είναι ότι το ηλίθιο αυτό εφεύρημα κάποιου γελοίου προφανώς ‘καθοδηγητού’ των μυστικών κονδυλίων, ντράπηκαν να το υιοθετήσουν και αυτές οι κυβερνητικές εφημερίδες εκτός φυσικά από τις δυο γνωστές για την έλλειψι οποιασδήποτε σοβαρότητος ομογάλακτες [υπονοεί τις Ακρόπολι και Απογευματινή] που εκφράζουν πάντοτε τις απόψεις της ΚΥΠ».
Τα επεισόδια επεκτείνονται. Η αστυνομία της εποχής δεν διακρίνεται για τις… ήπιες μεθόδους της και σχεδόν κάθε μεγάλη συγκέντρωση της εποχής εκείνης καταλήγει σε… κλωτσοπατινάδα. Ξεσπούν συγκρούσεις στο ύψος της πύλης του Εθνικού Κήπου ανάμεσα σε νεαρούς και αστυνομικούς. Σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες, τα επεισόδια ξεκινούν όταν οι αστυνομικοί απωθούν ασυνήθιστα βίαια τον κόσμο προς την οδό Ξενοφώντος αμέσως μετά τη διέλευση του Γκαγκάριν. Η πλατεία Συντάγματος μεταβάλλεται σε πεδίο μάχης και το ξύλο πέφτει σύννεφο, ενώ γίνονται και συλλήψεις. Τα επεισόδια θα λήξουν μετά τις 3 το μεσημέρι, οπότε και το πλήθος διαλύεται. Η Αυγή (13.2.1962) θα στηλιτεύσει τη στάση της αστυνομίας:
«Την πανηγυρική ατμόσφαιρα της χθεσινής υποδοχής εσκίασε και πάλι η μικρότητα και η βαρβαρότητα της παράνομης κυβερνήσεως που τα όργανά της, προφανώς με εντολή της, επεχείρησαν να διαλύσουν βιαίως τα πλήθη αμέσως μετά την διέλευσι του Γκαγκάριν και εκακοποίησαν και συνέλαβαν δεκάδες πολίτες… Η πρωτοφανής και αδικαιολόγητη βιαιότης των αστυνομικών επιθέσεων εναντίον πολιτών που επέστρεφαν από την υποδοχή, περίμεναν τα λεωφορεία τους στα τέρματα της περιοχής Συντάγματος, προκάλεσε τις αποδοκιμασίες του πλήθους. Αγανάκτησι προκάλεσε επίσης το γεγονός ότι ενώ η Τροχαία διακόπτει επί ώρες την συγκοινωνία και την διέλευσι τροοφόρων από την λεωφόρο Αμαλίας στις συχνότατες ‘τελετές’ του ΝΑΤΟ και τις καταθέσεις στεφάνων και τις διάφορες κυβερνητικές ‘παράτες’, χθες η κίνησις δεν διεκόπη ούτε παρά την πύλη της πόλεως, παρά μόνο κατά τα ολίγα λεπτά της διελεύσεως της πομπής, με αποτέλεσμα να προκληθή μεγάλη αταξία… [Οι αστυνομικοί] .έπεσαν σαν λύκοι απάνω στον χαρούμενο λαό και τον καταμάτωσαν γιατί εκδήλωνε τα αισθήματά του για τον Γκαγκάριν. Γιατί φώναζε Γκαγκάριν-Ειρήνη! Έτσι την στιγμή που ο ελληνικός λαός αποθέωνε την πρωτοπόρα επιστήμη, η καραμανλική εξουσία αποθέωνε την βαρβαρότητα».
Από την αντίθετη παράταξη, ο Εθνικός Κήρυξ (13.2.1962) πρωτοτυπεί στην επισήμανση ότι δεν υπήρξε κοσμοσυρροή στην υποδοχή του Γκαγκάριν. «Πάντως η πενιχρότης του λαού που υπεδέχθη τον Ρώσον αστροναύτην… αποδεικνύει ότι η ελληνική Κοινή Γνώμη δεν συγκινείται από τα διαφημιστικά κόλπα της ρωσικής προπαγάνδας».
Στη βίλα του Ρώσου πρεσβευτή ο Γκαγκάριν αποσύρεται για να γευματίσει και μετά κατεβαίνει στο σαλόνι για να συζητήσει με τους δημοσιογράφους που τον βομβαρδίζουν με ερωτήσεις. Μεταξύ άλλων λέει ότι η Ελλάδα είναι η 18η χώρα που επισκέπτεται στην παγκόσμια περιοδεία του μετά την πτήση του και ότι δεν συντρέχει λόγος να ξαναταξιδέψει στο διάστημα αφού ο Τιτόφ, ο δεύτερος κοσμοναύτης, έχει κάνει ήδη αποστολή 17 περιφορών γύρω από τη Γη. Κάνει και νύξεις για μεγαλόπνοους στόχους του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος λέγοντας ότι «τώρα θα πάμε μακρύτερα…».
Στις 4.15 κατεβαίνει στην Αθήνα, επισκέπτεται τα Ανάκτορα και εγγράφεται στο βιβλίο των επισήμων. Εν συνεχεία κάνει μια βόλτα στην Πανεπιστημίου, κατεβαίνει στην Ομόνοια, ανεβαίνει τη Σταδίου και μετά παραμένει στη ρωσική πρεσβεία μέχρι τις 6 μμ. Ακολούθως επισκέπτεται τον Κωνσταντίνο Καραμανλή με τον οποίο έχει «εγκάρδια συνομιλία» για πάνω από μισή ώρα. Ο πρωθυπουργός τον κερνά και πορτοκαλάδα. Έπειτα ο Γκαγκάριν μεταβαίνει στην Ακαδημία Αθηνών όπου τον δεξιώνεται η Σύγκλητος. Η ατέλειωτη πρώτη μέρα της επίσκεψής του ολοκληρώνεται με επίσκεψη στα γραφεία του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου και με δείπνο που παραθέτει προς τιμή του ο πρόεδρος της Ελληνικής Αστροναυτικής Εταιρείας.
Παρατράγουδα στην Ακρόπολη
Την επόμενη μέρα, 13 Φεβρουαρίου, ο Γκαγκάριν πραγματοποιεί την (απαραίτητη) επίσκεψη στην Ακρόπολη συνοδευόμενος από μέλη της πρεσβείας και δημοσιογράφους. Το πλήθος είναι κι εδώ πυκνό ενώ οι φωτορεπόρτερ τον κυνηγούν αδιάκοπα. «Περί τους 100 φωτορεπόρτερς έδιναν πραγματικήν ‘μάχην’ διά να φωτογραφήσουν τον Γκαγκάριν ο οποίος έμοιαζε να έχη ζαλισθή από την ‘φωτογραφικήν’ αυτήν επίθεσιν» (Απογευματινή 14.2.1962). Φυσικά δεν λείπουν πάλι τα παρατράγουδα. Σύμφωνα με την εφημερίδα Ακρόπολι (14.2.1962). «….Κατά την επίσκεψιν του Γιούρι Γκαγκάριν εις την Ακρόπολιν εσημειώθησαν ωργανωμέναι εκδηλώσεις υπό των κομμουνιστών. Συγκεκριμένως, την στιγμήν που ο πρώτος κοσμοναύτης ανήρχετο εις τον Ιερόν Βράχον, ευάριθμοι κομμουνισταί, ιστάμενοι προ των προπυλαίων, ήρχισαν να κραυγάζουν ρυθμικά. ‘Ει-ρη-νη! Α-μνη-στεί-α!’. Ο Γκαγκάριν, αγνοών την έννοιαν των λέξεων, εχαιρέτα τους φωνασκούντας σείων μάλιστα και κλάδον ελαίας που εντέχνως είχαν εγχειρίσει οι ταραξίαι».
Οι αρχαιολόγοι εξιστορούν στον Γκαγκάριν την αρπαγή των αετωμάτων του Παρθενώνα και άλλων μνημείων από τον λόρδο Έλγιν κι αυτός εκφράζει τη δυσφορία του. Τότε ένας δημοσιογράφος σχολιάζει. «Άραγε ένιωσε την ίδια δυσφορία όταν άκουσε στον Χρουστσόφ [τότε ηγέτη της ΕΣΣΔ] να απειλεί ότι θα βομβαρδίσει την Ακρόπολη» [Στις αρχές Αυγούστου 1961 σε δεξίωση που δόθηκε προς τιμήν του κοσμοναύτη Τιτόφ, ο Χρουστσόφ είχε δηλώσει ότι είχε στην κατοχή του πυρηνική βόμβα 100 μεγατόνων και ανήγγειλε στον πρεσβευτή της Ελλάδας ότι «δεν θα φεισθεί ούτε της Ακροπόλεως!», δήλωση που είχε προκαλέσει πάταγο στη χώρα μας τότε]. Ένας από τους διερμηνείς μεταφράζει το σχόλιο, αλλά ο Γκαγκάριν αποφεύγει να απαντήσει και περιορίζεται σε ένα ‘διπλωματικό χαμόγελο’.
Τα παρατράγουδα δεν τελειώνουν εκεί. Σύμφωνα με την Ακρόπολι (14.2.1962), «Φυσικόν ήτο μετά το Ερεχθείον, ο πρώτος κοσμοναύτης να ωδηγείτο εις τα Προπύλαια. Αντί όμως των προπυλαίων ωδηγήθη εις το σημείον όπου ευρίσκεται ο κοντός της σημαίας, προφανώς δια να λεχθούν και ολίγα τινά περί… Γλέζου. Πράγματι εις το σημείον εκείνο προέβαλε μία άγνωστη κυρία η οποία ήρχισε να ομιλή ρωσιστί. Οι παριστάμενοι ξεχώριζαν τας λέξεις ‘Μανώλη Γλέζο’, που επαναλαμβάνοντο συχνά. Εις μίαν στιγμήν ο Γκαγκάριν διέκοψε την μυστηριώδη κυρίαν και την ηρώτησεν μεγαλοφώνως. ‘Μανώλη Γλέζο;’. Η… εθελοντίς ξεναγός ήρχισε τότε χειμαρρωδώς να του αφηγήται τα της καταβιβάσεως της χιτλερικής σημαίας κατά την Κατοχήν, χωρίς να αναφέρη ούτε μίαν φοράν το όνομα του Σάντα, ενώ επιμόνως εδείκνυεν εις τον Γκαγκάριν την τρύπα από την οποίαν είχε φθάσει ο Γλέζος επί της Ακροπόλεως. Ο πρώτος αστροναύτης εδέχθη να φωτογραφηθή εις το σημείον όπου του υποδεικνύετο, εγκαταλείψας δια πρώτην φοράν το μόνιμον μειδίαμά του… Η σκηνοθεσία είχε πετύχει. Ο ‘ήρωας Γλέζος’ είχε τιμηθή απο τον Γιούρι Γκαγκάριν…». Η Απογευματινή (14.2.1962) σιγοντάρει την εκδοχή αυτή των γεγονότων περιγράφοντας ότι «ο Γκαγκάριν απεσπάσθη από τον όμιλον που τον συνώδευε και σχεδόν δρομαίως, σκαρφαλώνοντας και πηδώντας μάρμαρα, έφθασε εις το σημείον απ’ όπου εισχώρησαν εις την Ακρόπολιν ο Σάντας και ο Γλέζος. Εκεί με καταφανή προσπάθειαν να δείξη ότι είχε συγκινηθή ο Γκαγκάριν επιδεικτικώς εστάθη να φωτογραφηθή». Η ίδια εφημερίδα στο πρωτοσέλιδο σχόλιό της (14.2.1962) καυτηριάζει το περιστατικό.
«Ήλθεν εις την χώραν μας ο Γκαγκάριν. Όλοι εχαιρετήσαμεν το παλληκαρόπουλο με ευγένειαν και αγάπην. Διατί, λοιπόν, η Μόσχα να τον βάλη να κάμη την χθεσινήν σκηνοθεσίαν επί της Ακροπόλεως δια να φέρη την συζήτησιν εις τον Γλέζον; Διατί να τον υποχρεώση να έλθη εις αντίθεσιν με το αίσθημα της μεγαλυτέρας μερίδος του ελληνικού λαού; Διατί η Ρωσία παρεμποδίζει την ανάπτυξιν ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ μεταξύ των λαών;… Εις την ευγένειαν και την χαράν με τας οποίας οι Έλληνες υπεδέχθημεν τον πρώτον αστροναύτην, η Ρωσία απήντησε με το δηλητήριον της προπαγάνδας και με την βάναυσον πρόκλησιν του δημοσίου αισθήματος».
Όπως είναι φυσικό, η Αυγή (14.2.1962) έχει εντελώς διαφορετική άποψη: «Κι όταν ο Γιούρι Γκαγκάριν βρέθηκε στο σημείο που υψώνεται ο σιδερένιος ιστός της σημαίας, θα θυμήθηκε χωρίς άλλο την πάλη του λαού της σημερινής Ελλάδος εναντίον των δυνάμεων της βαρβαρότητος και του σκότους. ‘Μανώλης Γλέζος’ ψιθύρισε…»
Μετά την επίσκεψη στην Ακρόπολη, ο Γκαγκάριν και η συνοδεία του επισκέπτονται το Αστεροσκοπείο όπου τον υποδέχονται ο διευθυντής του, αστρονόμος Πλακίδης και άλλοι επιστήμονες. Ακολουθεί επίσκεψη στην Αρχαία Αγορά και μετά δεξίωση στη σοβιετική πρεσβεία όπου παρίστανται μεταξύ άλλων ο υπουργός Εξωτερικών Αβέρωφ, ο υπουργός Προεδρίας Μακρής και οι αρχηγοί των πολιτικών κομμάτων Παπανδρέου, Βενιζέλος και Πασαλίδης. Θα ακολουθήσει γεύμα στο ξενοδοχείο Αστέρια στο οποίο παρακάθονται πενήντα άτομα.
Στο μεταξύ το πλήθος που έχει μαζευτεί στην Πατησίων, έξω από το Αρχαιολογικό Μουσείο απογοητεύεται όταν γίνεται αντιληπτό ότι ο κοσμοναύτης δεν θα το επισκεφθεί, όπως όριζε αρχικά το –παραφορτωμένο- πρόγραμμα. Το πρόγραμμα όμως επιβάλλει κι άλλες επισημότητες και παράτες. Πραγματοποιείται επίσκεψη στο Δήμο Αθηναίων όπου απονέμεται στον Γκαγκάριν το χρυσό μετάλλιο της πόλης και του αποδίδεται ο τίτλος του επίτιμου δημότη. Η πλατεία Κοτζιά είναι γεμάτη κόσμο και ο κοσμοναύτης βγαίνει στο μπαλκόνι για να χαιρετήσει το πλήθος του ζητωκραυγάζει. Οι αντιδράσεις του κόσμου είναι πηγαίες, αυθόρμητες. «Είδα νεαρούς σπουδαστάς να σκύβουν να του φιλούν ευλαβικά το χέρι. Γρηούλες να τον αποκαλούν ‘γυιόκα’ τους, κοπέλλες να τον φωνάζουν ‘αγαπημένο’ και τέλος αυτό που ειπώθηκε αφελέστατα, σαν μονόλογος, από μια μητέρα ενός αγοριού, εκδηλώνει όλη την απέραντη τρυφερότητα που γεννήθηκε στις απλές καρδιές του λαού μας για το ηρωικό πρόσωπο του Γκαγκάριν. ‘Γιούρι μου, ψιθύρισε η άγνωστη αυτή μάνα. Το σου έκαναν; Γιατί σ’ έστειλαν τόσο ψηλά; Γιατί σε τυράννησαν αγόρι μου; Να μην ξαναπάς…» (Αθηναϊκή, 15.2.1962).
Η μέρα τελειώνει με μια μεγάλη δεξίωση στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία στην οποία παρευρίσκονται ούτε λίγο, ούτε πολύ 3.000 άτομα. Οι αίθουσες κατακλύζονται από κόσμο και κυριολεκτικά δεν πέφτει καρφίτσα. Ο δημοσιογράφος Γ. Σπορίδης περιγράφει χαρακτηριστικά στην επιφυλλίδα του στο Έθνος (14.2.1962).
«Δεξίωσις μεγίστη τις την Μεγάλην Βρετανίαν του Ελληνοσοβιετικού συνδέσμου. Πλήθος ανθρώπων σπρώχνονται και τσαλαπατιούνται. Ουδείς, όμως, βλέπει τον Γκαγκάριν. Διότι ευρίσκεται σε μια γωνιά καθισμένος και από πάνω του καρηκομόοντες Έλληνες, αναμαλλιασμένοι, τον συγχαίρουν. Ωρύονται οι λοιποί: ‘Να ιδούμε κ’ εμείς!’. ‘Ν’ ανέβη σε μια καρέκλα!’. ‘Μάλιστα. Εδώ ανέβηκε ως το Διάστημα, ας ανέβη τώρα και σε μια καρέκλα για να τον δούμε’. Ο Γιούρι, όμως, δεν ανεβαίνει. Κ’ ελάχιστοι τον βλέπουν εν μέσω φρικαλέας κλωτσοπατινάδας».
Κοκορέτσι, ρετσίνα και… Καλαματιανός!
Ξημερώνει η 14η Φεβρουαρίου, η τρίτη και τελευταία μέρα της επίσκεψης. Στις 11 το πρωί πραγματοποιείται μεγάλη συνέντευξη τύπου στην σοβιετική πρεσβεία. Η αίθουσα βρίθει από δημοσιογράφους, μερικοί από τους οποίους είχαν φέρει μαζί «και τους νεαρούς απογόνους τους, γεγονός πρωτάκουστο αλλά και δείγμα ότι είχαν πιεσθή αφορήτως!» (Αθηναϊκή 15.2.1962). Προσδιορίζεται ότι θα γίνουν δεκτές μόνο ερωτήσεις που αφορούν την πτήση του Γκαγκάριν και την εξερεύνηση του διαστήματος και επ’ ουδενί λόγω ερωτήσεις με –έστω και αμυδρό- πολιτικό περιεχόμενο.
Στην ερώτηση σχετικά με την προσεδάφιση ο Γκαγκάριν επαναλαβάνει για πολλοστή φορά το ψέμα της σοβιετικής προπαγάνδας ότι είχε προσγειωθεί μέσα στο θαλαμίσκο και ότι δεν είχε εκτιναχθεί και πέσει με αλεξίπτωτο (αν γινόταν γνωστό ότι ο κοσμοναύτης δεν προσεδαφιζόταν μαζί με το σκάφος του, υπήρχε περίπτωση η διεθνής κοινότητα και οι αεροδιαστημικές ομοσπονδίες να μην αναγνώριζαν την πρωτιά της ΕΣΣΔ. Έτσι, δεδομένου ότι οι προσεδαφίσεις γίνονταν σε ερημικές περιοχές, η έλλειψη μαρτύρων επέτρεπε τη διατύπωση του ισχυρισμού ότι ο Γκαγκάριν είχε προσεδαφιστεί μαζί με την κάψουλά του).
Κάτω από ένα τεράστιο πίνακα που απεικόνιζε το Λένιν, «ο Γιούρι Γκαγκάριν απήντησεν ευφυώς σ’ όλες τις ερωτήσεις και πήδησε όλα τα δημοσιογραφικά ‘λαγούμια’ που του εστήθησαν…» (Ακρόπολις, 15.2.1962).
Δεν λείπουν και τα ευτράπελα. Ο διερμηνέας μεταφράζει με τρομερή ταχύτητα και οι δημοσιογράφοι δεν προλαβαίνουν να κρατούν σημειώσεις (τότε δεν υπήρχαν κασετόφωνα) ώσπου ένας τους διαμαρτύρεται κατηγορώντας τον διερμηνέα ότι σαμποτάρει τη συνέντευξη. Η λέξη ‘σαμποτάζ’ φαίνεται ότι είναι καταλυτική, αφού έτσι το πρόβλημα λύνεται. Όμως η επιλογή των δημοσιογράφων που ρωτούν είναι τυχαία με αποτέλεσμα πολλοί εκπρόσωποι μεγάλων εφημερίδων να μην προλάβουν να κάνουν ερωτήσεις.
Μετά την συνέντευξη, ο Γκαγκάριν με τον Ρώσο πρεσβευτή, τους πρεσβευτές της Ρουμανίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Πολωνίας και της Τσεχοσλοβακίας, υπαλλήλους της Σοβιετικής πρεσβείας και ελάχιστους καλεσμένους μεταβαίνουν στη γνωστή ταβέρνα του Κανάκη στο Λιόπεσι (Παιανία). Ο Γκαγκάριν τρώει κοκορέτσι, πίνει άφθονη ρετσίνα και χορεύει μέχρι και… Καλαματιανό μαζί με ντόπιους και αστυνομικά όργανα. Στις 4.45 μμ έχει φτάσει στο Ελληνικό για να αναχωρήσει για τον επόμενα σταθμό του ταξιδιού του, την Κύπρο.
Η επίσκεψη του πρώτου διαστημικού ταξιδιώτη υπήρξε ένα από τα σημαντικά γεγονότα εκείνης της χρονιάς. Ο Γεράσιμος Σταύρου στην επιφυλλίδα του (Αυγή, 17.2.1962) κάνει μια πολύ επιτυχημένη επισήμανση. «Ο καινούργιος άνθρωπος είναι ο ταξιδιώτης, ο ποιητής του Διαστήματος. Αυτός, με τη δύναμη της γνώσης του, με τη δύναμη της επιστήμης και το χαμόγελό του, επιβάλλεται σήμερα. Κρατάει το κλειδί κι ανοίγει τις πιο απρόσιτες καρδιές, όπως άνοιξε τις πύλες του Σύμπαντος. Έχοντας δυο μέρες κοντά μας τον Γιούρι Γκαγκάριν νιώσαμε σα να ζήσαμε τα τολμηρότερα όνειρα, την ευτυχία του μέλλοντος». Ρεαλιστικότερα, ο Γ. Καράγιωργας γράφει στο Έθνος (15.2.1962). «Πειστικός ο Γιούρι Γκαγκάριν. Συναρπαστικός και αληθινός. Και όμως, όταν φεύγη, αφίνει πίσω του πολύν σκεπτικισμόν. Είναι οξύμωρον, το φαινόμενον ενός επισμηναγού φορτωμένου με στρατιωτικά μετάλλια, ενός χειριστού διαστημοπλοίου, που το ‘οδηγεί κατά βούλησιν’ προς οποιοδήποτε σημείον της Γης επιθυμήση ή διαταχθή ν’ αγνοή τας απειλάς του Ρώσου Πρωθυπουργού, τα πυρετώδη προγράμματα εξοπλισμών, τας πυραυλικάς εξελίξεις και τον Μαραθώνιον μεταξύ των δυο κόσμων προς απόκτησιν μεγαλυτέρας αεροδιαστημικής ισχύος… Αύριον, όταν ο πεζοναύτης Γκλεν πετάξη με το καλό, και μας απαγγείλη και αυτός φιλειρηνικόν του λογύδριον, πάλιν τον ίδιον σκεπτικισμόν θα προκαλέση. Πώς να μην μεταβληθούν τα διαστημόπλοια σε πολεμικές μηχανές, όταν ο άνθρωπος μετέβαλε τις ‘Βέσπες’ σε αντιαρματικά και τα στυλό του σε βόμβες;».
Μισό αιώνα αργότερα ο Ψυχρός Πόλεμος και ο πυρηνικός ανταγωνισμός αποτελούν ξεχασμένους εφιάλτες σε ένα κόσμο πολύ διαφορετικότερο, πολύ πιο αλλαγμένο, πολύ πιο ‘μπλαζέ’, μπουχτισμένο, φοβικό και περίπλοκο, απασχολημένο με προβλήματα που θα φάνταζαν ξένα στους ανθρώπους μιας ‘αφελούς’ εποχής, όταν επικρατούσε ‘πληροφοριακή ξεραΐλα’ με τα σημερινά κριτήρια. Μιας εποχής όμως στην οποία υπήρχε ακόμα το περιθώριο για αισιοδοξία, θαυμασμό και όνειρο.
Θανάσης Βέμπος