Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσίευτηκε στο περιοδικό Άβατον (τ. 58), το Φεβρουάριο του 2006, στο πλαίσιο της σειράς άρθρων μου με γενικότερο τίτλο Πύλες προς την Άλλη Πλευρά. Πάντα ήταν επίκαιρο, αλλά τώρα είναι επικαιρότερο. Παρότι η λέξη "ψηφοφόροι" στον τίτλο του είναι παραπλανητική…
Ψηφίσατε στις τελευταίες εκλογές; Αν ναι μπράβο σας, γιατί έτσι εξασκήσατε το Ιερό (Υποχρεωτικό) Δικαίωμα του Υπεύθυνου Πολίτη. Εάν όχι, πάλι μπράβο σας, γιατί έτσι εξασκήσατε την Υποχρέωση του Ανθρώπου που αισθάνεται την ανάγκη να αναλάβει την ατομική ευθύνη των πράξεών του.
Βέβαια, είτε ψηφίσατε, είτε όχι, αυτό δεν έχει καμία απολύτως σημασία όσον αφορά την έκβαση των εκλογών. Α, όχι, μην αρχίσετε τώρα να πιπιλάτε τις γνωστές καραμέλες περί δημοκρατικών δικαιωμάτων/υποχρεώσεων κλπ γιατί δεν ιδρώνει το αυτί μου! Βρείτε κανέναν νεότερο και αφελέστερο να κάνετε «διάλογο».
Είτε ψηφίσατε, είτε όχι, η επίδραση της πράξης σας στην ολική εικόνα είναι από μηδαμινή έως ουσιαστικά ανύπαρκτη. Εσείς που ψηφίσατε αφήστε για την ώρα τα επιχειρήματα του «τι θα γινόταν αν όλοι σκέφτονταν σαν κι εσένα;», διότι αλίμονο αν σκέφτονταν όλοι σαν κι εμένα (μπρρρ!). Κι εσείς που δεν ψηφίσατε σταματήστε να χαμογελάτε χαιρέκακα και να προβάλλετε το παλιό, χαζό και αυτοαναιρούμενο επιχείρημα «αν οι εκλογές μπορούσαν να αλλάξουν κάτι θα είχαν καταργηθεί». Αλλού είναι το θέμα.
Ηρεμήσατε;
Ωραία. Λοιπόν, ας πάρουμε ένα κουβά άμμο. Είτε ρίξω μέσα ένα κόκκο άμμου ακόμα, είτε δεν ρίξω, υπάρχει καμία διαφορά; Όχι. Όχι. Μόνο αν αρχίσουμε να μιλάμε για μερικές εκατοντάδες χιλιάδες κόκκους άμμου, δηλαδή μερικές μυστριές, μπορούμε να αρχίσουμε να μιλάμε για διαφορά.
Διότι το παράδειγμα της ψήφου το οποίο ανέφερα ήταν απλώς ένα παράδειγμα. Κι αν εκνευριστήκατε ή αγαλλιάσατε με όσα έγραψα στις προηγούμενες παραγράφους, τότε πέτυχα το σκοπό μου, γιατί αυτό ακριβώς είχα υπόψη μου.
***
Πριν κάμποσες δεκαετίες, στο νησί Κοσίμα της Ιαπωνίας, ήταν κάτι βιολόγοι που μελετούσαν την κοινωνική συμπεριφορά ενός είδους πιθήκων (υπάρχουν πολλά βίτσια σε αυτό τον κόσμο). Οι πίθηκοι αυτοί έτρωγαν μετά μανίας γλυκοπατάτες. Μια μέρα λοιπόν, μια πιθηκίνα ανακάλυψε πως όταν έπλενε τις γλυκοπατάτες στη θάλασσα από τα χώματα, αυτές είχαν καλύτερη γεύση. Σύντομα όλοι οι πίθηκοι της ομάδας της εφάρμοζαν το πλύσιμο της γλυκοπατάτας, παύοντας έτσι να τρώνε χώμα που ομολογουμένως δεν ήταν και ιδιαίτερα νόστιμο.
Οι βιολόγοι ανακάλυψαν ότι από ένα σημείο και μετά, οι πίθηκοι του νησιού άρχισαν όλοι τους να πλένουν τις γλυκοπατάτες πριν τις φάνε. Η νέα γνώση είχε μεταφερθεί στο σύνολο του πληθυσμού των πιθήκων του νησιού, μόλις ξεπεράστηκε ένα αρχικό όριο –δηλαδή μόλις σχηματίστηκε ένας συγκεκριμένος αριθμός ατόμων που κατείχαν τη σχετική γνώση.
Η ιστορία δεν είχε τελειώσει. Μόλις το κρίσιμο όριο ξεπεράστηκε, η γνώση μεταφέρθηκε αστραπιαία και ανεξήγητα σε πληθυσμούς πιθήκων που ζούσαν σε γειτονικά νησιά! Δεδομένου ότι οι πίθηκοι δεν χρησιμοποιούσαν τηλέφωνα το φαινόμενο ήταν ανεξήγητο.
Την παραπάνω περίπτωση –που πολλοί από σας θα γνωρίζουν- ανέφερε ο γνωστός βιολόγος και συγγραφέας Λάυαλ Ουάτσον στο Supernature (1976), ο οποίος την ονόμασε Φαινόμενο του Εκατοστού Πιθήκου. Αργότερα πολλοί σκεπτικιστές αμφισβήτησαν το περιστατικό, αλλά έτσι κι αλλιώς αυτή είναι και η δουλειά των σκεπτικιστών. Το θέμα είναι ότι υπάρχουν πάμπολλα παρόμοια παραδείγματα από τη βιολογία, την κοινωνιολογία, τη φυσική, τη χημεία και πολλούς άλλους τομείς γνώσης.
***
Ίσως είστε ακόμα τσαντισμένοι με αυτά που είπαμε στις πρώτες παραγράφους. Αν ναι κρίμα, γιατί χάνετε το «μεδούλι» της υπόθεσης. Το «μεδούλι» θα μπορούσε να περιγραφεί με δυο απλές, κοινές και πασίγνωστες λέξεις: κρίσιμη μάζα.
Ξέρετε, οι λέξεις δεν είναι μόνο απλά νοήματα. Είναι και συνειρμοί. Κάθε λέξη είναι μια σκανδάλη που πυροδοτεί μια θρυαλλίδα στο μυαλό σας, η οποία προκαλεί μια έκρηξη συνειρμών, μια πλημμυρίδα νοημάτων. Έτσι λοιπόν η φράση «κρίσιμη μάζα» πυροδοτεί μια μικρή έκρηξη στο μυαλό σας που σας κάνει να γνέψετε καταφατικά και να μουρμουρίσετε «α, ναι, τώρα κατάλαβα τι εννοεί αυτός» (εγώ δηλαδή).
Μια ατομική βόμβα δεν μπορεί να εκραγεί εάν προηγουμένως δεν υπάρξει μια συγκεκριμένη ποσότητα μάζας που θα υποστεί ατομική σχάση. Μια πηγή νετρονίων βομβαρδίζει δυο ξεχωριστά κομμάτια από πλουτώνιο που από μόνα τους είναι τόσο εκρηκτικά όσο κι ένα τσουβάλι τσιμέντο. Όμως την κρίσιμη στιγμή, ένας μηχανισμός κάνει τα δυο κομμάτια να ενωθούν (πολύ απότομα) κι έτσι προκύπτει η κρίσιμη μάζα. Ακολουθεί αλυσιδωτή αντίδραση, πυρηνικό μανιτάρι κι άλλα δυσάρεστα.
Σκεφτείτε αυτό: ο παράγοντας που προκάλεσε μια έκρηξη η οποία αφάνισε μια ολόκληρη πόλη και μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους ήταν ένα και μοναδικό νετρόνιο, ένα σωματίδιο τόσο απίστευτα μικρό που αν θεωρούσαμε ότι ένα άτομο ήταν μεγάλο όσο το Μέγαρο Μουσικής, τότε το νετρόνιο θα ήταν μεγάλο σαν παιδικός βώλος.
Μπορείτε να σκεφτείτε πώς συνδέονται όλα αυτά; Νετρόνιο, αλυσιδωτή αντίδραση, κρίσιμη μάζα, ψήφος στις εκλογές;
Έχετε πέντε λεπτά καιρό να το σκεφτείτε.
***
Ή πέρασαν τα πέντε λεπτά, ή βαρεθήκατε και προχωρήσατε στην ανάγνωση αμέσως μετά το διάβασμα της προηγούμενης πρότασης. Δεν πειράζει. Κάποιοι από σας θα χαμογέλασαν σαρδόνια και θα είπαν.
«Να η απόδειξη ότι λες βλακείες και σοφιστείες: το ασήμαντο και αόρατο νετρόνιο αποτελεί την γενεσιουργό αιτία του πυρηνικού ολοκαυτώματος, όπως ακριβώς η ασήμαντη και ταπεινή ψήφος ενός ατόμου μπορεί να αποτελέσει την κρίσιμη μάζα που θα φέρει την ανατροπή στις εκλογές! Μπούφο!»
Χωρίς να δώσω σημασία στα κοσμητικά επίθετα (ουδέποτε δίνω), καγχάζω με τη λέξη «ανατροπή» και επισημαίνω σε όσους σκέφτηκαν τα παραπάνω, ότι ο συλλογισμός τους δύσκολα θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από την αλήθεια.Η ψήφος δεν είναι το νετρόνιο που πυροδοτεί τη σχάση, αλλά ένα από τα άτομα της μάζας του πλουτωνίου.
Το όλο θέμα έχει σχέση με αυτό που είχε πει κάποτε ο Πλάτωνας, κάτι το οποίο μέχρι και τίτλος προηγούμενου άρθρου αυτής της σειράς ήταν. Α, όχι, αυτή τη φορά δεν θα σας βοηθήσω. Αν θυμάστε το ρητό, σίγουρα θα βιώσετε μια αναλαμπή κατανόησης, θα έχετε κάνει ένα μικρούλικο κβαντικό αλματάκι. Εξάλλου αυτό ακριβώς εννοούσε κι ο γερο-Πλάτωνας. [Σ.Σ. "Ο ανθρώπινος νους δεν είναι ένα δοχείο που πρέπει να γεμίσει αλλά μια φωτιά που πρέπει να ανάψει"]
Όχι, ο νους του ανθρώπου δεν είναι εκλογικό σώμα. Κι ακόμα περισσότερο, σκασίλα του για το τι ψηφίζει, ή εάν ψηφίζει ή εάν δεν ψηφίζει το κάθε σωματικό κύτταρο. Βλέπετε, μιλάμε για τον κουβά, κι όχι για τον μεμονωμένο κόκκο της άμμου.
***
Γυρνάμε στο πρώτο παράδειγμα με την πανέξυπνη πιθηκίνα που ανακάλυψε το πλύσιμο της γλυκοπατάτας. Οι πίθηκοι του νησιού δεν έκαναν εκλογές για να δουν εάν προτιμούν να πλένουν τις γλυκοπατάτες ή εάν θα προσλάμβαναν μπαμπουΐνους να κάνουν τη δουλειά αυτή, ή εάν το πλύσιμο της γλυκοπατάτας ήταν αντισυνταγματικό. Απλώς μιμήθηκαν την ιδέα της πιθηκίνας –σε πολλά επίπεδα. Η ιδέα της πιθηκίνας ήταν το νετρόνιο (μιμίδιο θα έλεγαν κάποιοι άλλοι) που πυροδότησε την αλυσιδωτή αντίδραση, η οποία οδήγησε στην έκρηξη της ριζικής μεταβολής συμπεριφοράς σε ολόκληρο τον πιθηκίσιο πληθυσμό των μεμονωμένων νησιών.
Αφήστε τους ορθόδοξους βιολόγους να φλυαρούν τα γνωστά μπιχαβιοριστικά και υλιστικά τροπάριά τους. Αφήστε τους να ψάχνουν να βρουν τη συνείδηση με το μικροσκόπιο. Η ουσία είναι ότι η γνώση, η πληροφορία μπορεί να μεταδοθεί και μεταξύ δύο συστημάτων που δεν διαθέτουν καμία απολύτως επαφή το ένα με το άλλο. Οι κατέχοντες από φυσική θα θυμηθούν το περίφημο φαινόμενο της κβαντικής εμπλοκής (quantum entanglement) –οι υπόλοιποι ας κάνουν τον κόπο να το Googlίσουν. Ξέρετε, αντίθετα με αυτά που προπαγανδίζει ο βόθρος των ΜΜΕ, στο Διαδίκτυο δεν υπάρχουν μόνο παιδεραστές και κλέφτες αριθμών πιστωτικών καρτών. Υπάρχει και πολλή, μα πάρα πολλή γνώση.
***
Τα πάντα στο σύμπαν αυτό είναι θέμα προοπτικής –γιατί τα πάντα εξαρτώνται από τη σχέση παρατηρητή-παρατηρούμενου.
Στο σύμπαν υπάρχουν ιεραρχίες περιπλοκότητας, ιεραρχίες εμπεριέχειν και εμπεριέχεσθαι. Ένα γαλαξιακό υπερσμήνος περιλαμβάνει πολλούς γαλαξίες. Ένας γαλαξίας περιλαμβάνει αμέτρητα δισεκατομμύρια αστέρια. Ένα ηλιακό σύστημα περιλαμβάνει κάμποσους πλανήτες, εκατοντάδες δορυφόρους, δεκάδες χιλιάδες αστεροειδείς κι εκατομμύρια κομήτες. Ένας πλανήτης σαν το δικό μας διαθέτει βιόσφαιρα με αμέτρητα μέλη και απείρως περίπλοκες σχέσεις μεταξύ των μελών της, και μεταξύ των μελών της και του «άψυχου» φυσικού περιβάλλοντος.
Ένα ζωικό είδος, καλή ώρα σαν την ανθρωπότητα, αποτελείται από κάμποσα δισεκατομμύρια μέλη οργανωμένα σε κοινωνίες, πόλεις, έθνη, φυλές και ομάδες. Και προσέξτε αυτό: για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας υπάρχει η δυνατότητα δικτύωσης της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Κι αυτή η δυνατότητα αυξάνει όσο περνά ο καιρός.
Ένα Φαινόμενο Εκατοστού Πιθήκου σε οικουμενική κλίμακα; Ίσως. Όμως όσο πήρε πρέφα η πιθηκίνα το κβαντικό άλμα των πιθήκων, ίσως τόσο πάρει πρέφα και ο μέσος άνθρωπος ένα αντίστοιχο κβαντικό άλμα της ανθρωπότητας.
Από την άλλη μεριά όμως, ποιος ξέρει; Μην είστε και τόσο σίγουροι…