(δημοσιεύτηκε στην Πτήση & Διάστημα, τ. 320, Σεπτέμβριος 2012)
Στις 25 Αυγούστου πέθανε σε ηλικία 82 χρονών ο πρώτος άνθρωπος που περπάτησε στη Σελήνη. Δεν θα σπαταλήσουμε το χώρο αυτού του μικρού σημειώματος για να επαναλάβουμε χιλιοειπωμένα κλισέ, ούτε θα παραθέσουμε βαρετά ιστορικά στοιχεία για τη ζωή του πρωτοπόρου αστροναύτη. Το Διαδίκτυο και τα έντυπα μέσα βρίθουν από αυτά.
Ο θάνατος του Νιλ Ώλντεν Άρμστρονγκ (1930-2012) σήμαινε κάτι περισσότερο από «απλώς» το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου που έγραψε ιστορία. Ήταν ο θάνατος ενός συμβόλου μιας εποχής που απομακρύνεται ταχύτατα, μιας εποχής όπου το μέλλον ήταν ολότελα διαφορετικό από το δικό μας παρόν, μιας εποχής που έχει αρχίσει να φαντάζει εντελώς ξένη στις νέες γενιές.
Επί τριάντα πέντε και πλέον χρόνια ο υπογράφων παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις στα διαστημικά προγράμματα και εντρυφεί στη διαστημική ιστορία, έχοντας δημοσιεύσει αρκετές εκατοντάδες άρθρα και αναλύσεις στις σελίδες της «Π&Δ». Η εμπειρία αυτή αρκεί για να γίνει διακριτή η γενικότερη εικόνα πέρα από ψευδαισθήσεις, ευχολόγια, ευσεβείς πόθους ή απλή άγνοια.
Απλώς σκεφτείτε αυτό: δώδεκα άνθρωποι περπάτησαν στην επιφάνεια ενός άλλου κόσμου μέσα σε τρία μόλις χρόνια, αλλά πριν πάνω από σαράντα χρόνια, όταν η πλειοψηφία των αναγνωστών της «Π&Δ» δεν είχε γεννηθεί ακόμα. Σήμερα έχουν απομείνει οκτώ από αυτούς τους αρχικούς δώδεκα. Κανείς τους δεν είναι κάτω από εβδομήντα πέντε χρονών –οι πιο πολλοί έχουν περάσει τα ογδόντα. Κανείς γεννημένος μετά το 1935 δεν έχει περπατήσει στη Σελήνη. Ούτε ένα από τα παιδιά που γεννήθηκαν έκτοτε, μέσα σε οκτώ δεκαετίες, δεν έχουν επιστρέψει εκεί –ούτε φυσικά και έχουν κάνει ένα βήμα περισσότερο για να αγγίξουν την κόκκινη σκόνη του Άρη. Ο θάνατος του Νιλ Άρμστρονγκ σημαίνει ότι ο Πρώτος Άνθρωπος στη Σελήνη δεν θα συναντήσει ποτέ τον Πρώτο Άνθρωπο στον Άρη.
Είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν κάποιος άνθρωπος βαδίσει και πάλι στη Σελήνη (πόσο μάλλον πατήσει τον Άρη) πριν πεθάνει και ο τελευταίος από τους υπερήλικους Σεληνοπερπατητές. Σαν παιδιά και νεαροί άλλων δεκαετιών μεγαλώναμε με την ενδόμυχη πεποίθηση πως, παρά τις ποικίλες αντιξοότητες ενός επικίνδυνου κόσμου, κάθε νέα γενιά θα έφτανε όλο και πιο πέρα στην (υποτίθεται) ατέρμονη πορεία του ανθρώπου στο σύμπαν. Η υγιής αισιοδοξία μιας ξεχασμένης εποχής φαντάζει σήμερα μπανάλ, αφελής και ίσως ανόητη για τους μπουχτισμένους, «προσγειωμένους ρεαλιστές» του 21ου αιώνα. Το μέλλον δεν είναι μια συναρπαστική ανεξερεύνητη χώρα που περιμένει να ανακαλυφθεί, αλλά ένας μπαμπούλας βγαλμένος από τους χειρότερους εφιάλτες μας.
Για την κοινωνία του 21ου αιώνα, ο εξοβελισμός του ρίσκου, η ασφάλεια με κάθε κόστος και η στενή οικονομετρική λογική είναι οι τρεις πυλώνες της εξασφάλισης της «προόδου». Η φαντασία (αλλά και η πραγματικότητα) εκείνων των παλαιότερων εποχών υποσχόταν ένα κόσμο όπου τα πάντα μπορούσαν να συμβούν, όπου πίσω από κάθε γωνία κρυβόταν και ένα νέο θαύμα, όπου ο ορίζοντας φάνταζε λαμπρός από τις συναρπαστικές προοπτικές. Σήμερα, εν έτει 2012, ο άνθρωπος που ανδρώθηκε σε μια τέτοια εποχή πρέπει να συμβιβαστεί με το θλιβερό γεγονός πως οι μοναδικές αναμνήσεις που θα έχει ο «πολιτισμός» μας από την εξερεύνηση των πλανητών θα είναι μερικά θολά ασπρόμαυρα τηλεοπτικά πλάνα από τον περασμένο αιώνα και παλιοσίδερα εγκαταλειμμένα σε έναν κόσμο που δεν ξαναπήγαμε ποτέ –που δεν θελήσαμε να ξαναπάμε ποτέ.
Βέβαια, οι ρομποτικοί βολιστήρες είναι η λογικότερη και (προπάντων) η οικονομικότερη λύση στο ζήτημα της διαπλανητικής εξερεύνησης. Βέβαια, η απόλυτη ασφάλεια με κάθε κόστος είναι το Μεγάλο Ζητούμενο. Βέβαια, οι πτήσεις στη Σελήνη ήταν χαρακτηριστικές χειρονομίες μιας άλλης εποχής, όταν ο τυφλωμένος από τον Ψυχρό Πόλεμο άνθρωπος επιδιδόταν σε όργια εγκληματικής σπατάλης προκειμένου να προπαγανδίσει κενές ιδεολογίες. Σήμερα Ξέρουμε Καλύτερα. Κι έτσι το παγκόσμιο ιδεώδες, ο παγκόσμιος στόχος είναι να κάτσουμε στα αυγά μας και απλώς να επιβιώνουμε, κλεισμένοι στο λίκνο, σφραγίζοντας τα σύνορα, ξεχνώντας ότι υπάρχουν σύνορα.
Οι σημερινοί νέοι μεγαλώνουν μαθαίνοντας την ιστορία του προγράμματος Apollo όπως μαθαίνουν και την ιστορία της ανέγερσης των Πυραμίδων: πράξεις ξεχασμένων εποχών με κίνητρα απολύτως ακατανόητα και ίσως γελοία για τους εκπροσώπους του παρόντος. Και το πρόβλημα είναι βαθύτερο. Το διάστημα εξακολουθεί να συγκινεί αλλά με έναν ακαδημαϊκό, αποστασιοποιημένο, ανώδυνο τρόπο.
Ο ανθρωπολόγος John Donnohew περιγράφει «ένα ενδιαφέρον πολιτιστικό φαινόμενο της σύγχρονης Αμερικής: έναν ενθουσιασμό για την ψυχαγωγία που εστιάζεται σε έντονη σωματική δραστηριότητα σε ένα πληθυσμό που γίνεται ολοένα και πιο αδρανής σωματικά, τη σαγήνη της φανταστικής αλληλεπίδρασης χωρίς πραγματική προσωπική εμπλοκή και μια επιθυμία για κατάκτηση της μαεστρίας δίχως προσπάθεια». Το κακό είναι πως επειδή η Αμερική αποτελεί το βαρόμετρο των παγκόσμιων τάσεων, η συγκεκριμένη τάση αναμένεται να εξαπλωθεί –και ήδη εξαπλώνεται.
Το όνειρο είναι πάντα απαραίτητο κι όταν οι άνθρωποι πάψουν να ονειρεύονται, η ιστορία της ανθρώπινης φυλής θα φτάσει στο τέλος της, όπως είχε γράψει και ο Άρθουρ Κλαρκ. Όμως υπάρχει σαφής, θεμελιώδης και δραματική διαφορά μεταξύ φαντασίωσης και ονείρου. Για να υλοποιηθεί ένα όνειρο χρειάζονται ‘ιδρώτας, αίμα και δάκρυα’. Για να υλοποιηθεί η φαντασίωση δεν χρειάζεται παρά η κατάποση του μπλε χαπιού του Matrix. Οι πύλες του διαστήματος δεν πρόκειται να ανοίξουν χωρίς θυσίες –κάθε είδους. Αν ο άνθρωπος δεν είναι διατεθειμένος να πληρώσει το αντίτιμο, τότε απλούστατα είναι καταδικασμένος να ζαρώνει στον πλανήτη του, τρέμοντας τις αβύσσους του διαστήματος, κοιτώντας τον αφαλό του αντί για τα άστρα, βρίσκοντας κάλπικη παρηγοριά στο μπλε χαπάκι.
Στο κάτω-κάτω, ποια νομίζετε πως είναι η βαθύτερη, η θεμελιώδης και βασικότερη αιτία της παγκόσμιας οικονομικής δυσπραγίας που μαστίζει τον πλανήτη (και που θα επιδεινώνεται μακροπρόθεσμα) παρά το κλείσιμο των συνόρων, και το συνεπακόλουθο φρακάρισμα της επέκτασης, της εξάπλωσης και της ανάπτυξης –όχι μόνο της οικονομικής;
Ίσως κάποτε θα λένε ότι ‘μια φορά και έναν καιρό, άνθρωποι περπάτησαν σε έναν άλλο κόσμο’. Γιατί ίσως κάποτε η ιστορία αυτή θα έχει γίνει παραμύθι, μια φανταστική διήγηση για γεγονότα που δεν συνέβησαν ποτέ, για μυθικούς ήρωες που δεν υπήρξαν παρά μόνο στη φαντασία.
Αντίο Νιλ Άρμστρονγκ και καλό ταξίδι στην Αιωνιότητα.
Θανάσης Βέμπος