Καταμεσής σε μια πλατιά πεδιάδα πλασμένη από αρχαίες προσχώσεις του ποταμού Μεκόνγκ, στην καρδιά της σημερινής Καμπότζης, υψώνονται μεγαλόπρεποι και μυστηριακοί οι περίπλοκοι ναοί του Ανγκόρ, δημιουργήματα του πολιτισμού των Χμερ. Πνιγμένοι στη βλάστηση για πολλούς αιώνες, κατάφεραν να γλιτώσουν τόσο από την αδυσώπητη φθορά του χρόνου όσο και από την καταστρεπτική μανία του ανθρώπου, για να αποτελέσουν σήμερα το σημαντικότερο αξιοθέατο όλης της Ινδοκίνας. Σε μια έκταση 300 τετραγωνικών χιλιομέτρων, απλώνεται ένα πέτρινο αρχιπέλαγος ναών, τάφων και κατασκευών με αυστηρή γεωμετρία. Μπορεί κανείς να επισκεφτεί τα σημαντικότερα μνημεία, το Ανγκόρ Βατ και το Ανγκόρ Τομ, μέσα σε λίγες ώρες. Να τραβήξει φωτογραφίες στριμωγμένος στα πολυεθνικά στίφη των τουριστών, να δεχτεί τον μηχανικό καταιγισμό των πληροφοριών από τους ξεναγούς, να ψωνίσει «σουβενίρ» και μετά να καταφύγει στο αιρ κοντίσιον και το μαλακό κρεβάτι του ξενοδοχείου. Και φυσικά δεν θα έχει αντιληφθεί τίποτα από τη μεγαλοσύνη και το μυστηριακό χαρακτήρα του Ανγκόρ. Επί μια βδομάδα περιπλανιόμουν με ποδήλατο σε αυτό τον ιερό λαβύρινθο, από τα χαράματα ως το σούρουπο –και παρόλα αυτά μπορώ να πω ότι απλώς πήρα μια μικρή γεύση.
Από το έδαφος, ο επισκέπτης δεν μπορεί να αντιληφθεί την γεωμετρική μεγαλοπρέπεια του Ανγκόρ. Μια μόνο ματιά σε μια αεροφωτογραφία των βασικών συγκροτημάτων του Ανγκόρ Βατ και του Ανγκόρ Τομ, φανερώνει ότι πρόκειται για περίπλοκα κατασκευάσματα βασισμένα στο σχήμα του τετραγώνου και του παραλληλόγραμμου. Θεωρώ περιττό να σπαταλήσω τον περιορισμένο χώρο που έχω στη διάθεσή μου παραθέτοντας ξερά και ψυχρά νούμερα –απλώς αναφέρω ενδεικτικά ότι στο Ανγκόρ Βατ, το σπουδαιότερο συγκρότημα, ο εξωτερικός περίβολος έχει διαστάσεις 1300Χ1500 μ, ο εσωτερικός 1025Χ800 μ και η τάφρος που τους περιβάλλει έχει πλάτος 190 μ. Παρόλα αυτά όμως το συνολικό χωρομετρικό σφάλμα δεν ξεπερνά το 1 (ένα) εκατοστό του μέτρου! Το όλο συγκρότημα του Ανγκόρ Βατ είναι εκπληκτικά ευθυγραμμισμένο με τον άξονα Βορρά Νότου, έχοντας απόκλιση μόλις 0,75ο. Η ανέγερσή του ολοκληρώθηκε το 1150 μΧ. Το γειτονικό συγκρότημα του Ανγκόρ Τομ είναι τέσσερις φορές μεγαλύτερο και περιέχει τρεις σημαντικούς ναούς, το Φιμεανάκας (Phimeanakas), το Μπαφουόν (Baphuon) και το μυστηριακό Μπαγιόν (Bayon). Υπάρχουν βέβαια δεκάδες άλλοι ελάσσονες ναοί, περίβολοι και κατασκευάσματα σε όλη την περιοχή, που κάποτε έσφυζε από ζωή αποτελώντας τον ομφαλό της αυτοκρατορίας των Χμερ. Εκτιμάται ότι η περίοδος ανέγερσης των ναών καλύπτει το διάστημα 902-1220 μΧ.
Το μυστικό για να δει κανείς όχι μόνο τα πράγματα διαφορετικά αλλά και διαφορετικά πράγματα, είναι να αλλάξει την οπτική του γωνία. Αν κοιτάξουμε από ψηλά το συγκρότημα του Ανγκόρ Βατ, αποκαλύπτεται η πραγματική του φύση: είναι μια τεράστια μάνταλα! Η μάνταλα είναι ένα πανάρχαιο γεωμετρικό ινδουϊστικό-βουδιστικό σύμβολο που συνδυάζει κύκλο και τετράγωνο με δεσπόζουσα θέση σε ό,τι αφορά στην αυτοσυγκέντρωση και το διαλογισμό. Η μάνταλα είναι ένα κλειδί για το άνοιγμα πυλών του νου. Είναι μια συμβολική αναπαράσταση του σύμπαντος. Και σε αρχιτεκτονικό επίπεδο αποτελεί μια καθαγιασμένη περιοχή που λειτουργεί σαν εστία, σαν locus συμπαντικών δυνάμεων. Εισχωρώντας στο ναό-μάνταλα και προχωρώντας προς το κέντρο του, ο επισκέπτης-προσκυνητής ακολουθεί τα μονοπάτια της κοσμικής διαδικασίας της αποσύνθεσης και της επανολοκλήρωσης. Βαδίζει προς τη μυστικιστική γνώση της αλήθειας. Αυτή είναι και η διαφορά του απλού επισκέπτη-τουρίστα από εκείνη του ερευνητή-προσκυνητή. Ο πρώτος απλώς θαυμάζει και φωτογραφίζει. Ο δεύτερος περιπλανιέται σε ένα λαβύρινθο αυτοσυγκέντρωσης και γνώσης. Κι ας θυμηθούμε εδώ ότι το Μπαγιόν, ίσως το σημαντικότερο μυστικιστικά συγκρότημα του Ανγκόρ σημαίνει «Πατέρας της Γιάντρα», όπου Γιάντρα μια ειδική μορφή μάνταλα που αποτελεί ιδιαίτερη εστία αυτοσυγκέντρωσης! Το Μπαγιόν έχει αποκληθεί από τους Γάλλους αρχαιολόγους Ζωρζ Κεντ (George Coedes) και (Μπερνάρ Γκροσλιέ) Bernard Groslier αντίστοιχα ως «ο μυστικός πυρήνας της αυτοκρατορίας των Χμερ» και σαν «ομφαλός του πέτρινου σύμπαντος του Ανγκόρ».
Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για την προϊστορία και πρωτοϊστορία της Ινδοκίνας. Οι ναοί του Ανγκόρ μπορεί να είναι σχετικά σύγχρονοι, αλλά είναι χτισμένοι πάνω σε ερείπια παλαιότερων ιερών, τα οποία με τη σειρά τους μάλλον ανεγέρθηκαν πάνω σε ακόμα αρχαιότερα ιερά. Και όσο περισσότερο προχωρούμε στο παρελθόν, τόσο περισσότερο οι μαγικοθρησκευτικές αντιστοιχίες μικρόκοσμου και μεγάκοσμου, ανθρώπινου κόσμου και σύμπαντος είναι εντονότερες. Από την άποψη αυτή το Ανγκόρ αποτελεί ένα αντικαθρέφτισμα του ευρύτερου σύμπαντος σε μικροκοσμικό επίπεδο.
Μια παλιά επιγραφή της εποχής του Τζαγιαβάρμαν του 7ου, του βασιλιά των Χμέρ που έχτισε το Ανγκόρ Τομ τον 12ο αιώνα, αναφέρει κάτι πολύ σημαντικό: «η γη του Καμπού (Καμπότζη) είναι παρόμοια με τον ουρανό». Αν αυτό σας θύμισε το παμπάλαιο ερμητικό ρητό «όπως πάνω, έτσι και κάτω», τότε πιάσετε το βαθύτερο νόημα. Ο δραστήριος ερευνητής της εναλλακτικής αρχαιολογίας Γκράχαμ Χάνκοκ (Graham Hancock) είναι γνωστός μεταξύ άλλων για τη θεωρία του της «αστρικής αντιστοιχίας» των Πυραμίδων της Γκίζας με τον αστερισμό του Ωρίωνα. Σύμφωνα με τον Χάνκοκ, οι τρεις μεγάλες πυραμίδες αντιστοιχούν στα τρία άστρα της ζώνης του Ωρίωνα όπως αυτός ήταν το 10.500 πΧ. Κάποιες παρόμοιες σχέσεις με τον αστερισμό του Λέοντα εντοπίστηκαν και για την γειτονική Σφίγγα. Ο Χάνκοκ δεν άργησε να επεκτείνει τη θεωρία του και σε άλλους ιερούς τόπους της ανθρωπότητας –κάτι που ανέπτυξε στο Heaven’s Mirror (1998), ένα συναρπαστικό βιβλίο που γίνεται ακόμα γοητευτικότερο χάρη στις εκπληκτικές φωτογραφίες της γυναίκας του Santha Faiia.
Το 1996 ο 25χρονος δρ Τζων Γκρίγκσμπυ (John Grigsby) που εργαζόταν στο Ανγκόρ για να συντάξει μια βάση δεδομένων για λογαριασμό του Χάνκοκ, παρατήρησε πως τα βασικά μνημεία προτυπώνουν τον αστερισμό του Δράκοντα. Πολύ χονδρικά, τα βασικά άστρα του αστερισμού αντιστοιχούν στους 15 βασικούς ναούς-πυραμίδες της περιοχής, που τυγχάνει να είναι και οι αρχαιότεροι –με την έννοια ότι κτίστηκαν πάνω σε παλαιότερα ιερά. Κι αυτό δεν είναι βεβαίως κάτι τυχαίο. Ο βασικός ναός του Ανγκόρ Βατ είναι προσανατολισμένος έτσι ώστε να είναι ισημεριακός, δηλ. ευθυγραμμίζεται ακριβώς με την ανατολή και τη δύση του Ήλιου στην εαρινή ισημερία. Είδαμε πως η ευθυγράμμιση βορρά-νότου είναι τέλεια, με μια μικρή όμως απόκλιση 0,75ο. Αυτή όμως η συγκεκριμένη κλίση δίνει μια «προειδοποίηση» τριών ημερών για την ισημερία! Κι αυτό αποτελεί ακόμα ένα «ενοχοποιητικό» στοιχείο. Επιπλέον το Ανγκόρ ήταν ουσιαστικά αφιερωμένο στην λατρεία των ερπετών –και συγκεκριμένα του επτακέφαλου Νάγκα, ενός υπερφυσικού πλάσματος, μιας κόμπρας-βασιλιά που κυβερνά τη γη αλλά η οποία συγκαταλέγεται μεταξύ των θεών. Τα Νάγκα που υπάρχουν παντού στο Ανγκόρ συμβολίζουν τη γέννηση και το θάνατο των συμπαντικών εποχών και την αιώνια αναγέννηση του χρόνου. Το εντυπωσιακό είναι πως ο αστερισμός του Δράκοντα είναι ίσως ο μοναδικός στον έναστρο ουρανό που παραπέμπει άμεσα στην μορφή την οποία συμβολίζει. Για όλους τους άλλους, απαιτείται πολλή φαντασία για να διακρίνει κανείς τις μορφές που τους απέδωσαν οι αρχαίοι πολιτισμοί. Όμως ο Δράκοντας, με τα άστρα που αποτελούν το οφιοειδές κορμί του και το ελλειπτικό κεφάλι του, παραπέμπει άμεσα στην κόμπρα!
Το Ανγκόρ Βατ με τα τείχη και τις τάφρους του, το κεντρικό ιερό, τις εισόδους, τους πυραμιδοειδείς ναούς και τις γέφυρες με τα Νάγκα, όπως και τα άλλα περίπλοκα μνημεία αποτελούν αναπαραστάσεις στην πέτρα των μεγάλων μύθων της ινδουϊστικής κοσμολογίας. Αναπαριστούν το επίγειο μοντέλο ενός ουράνιου κόσμου προκειμένου να εξασφαλιστεί η αρμονία μεταξύ των δυο κόσμων χωρίς την οποία δεν θα ήταν δυνατό να ευημερήσει η ανθρωπότητα. Κι αυτό δεν το λέει μόνο ο Χάνκοκ. Ήδη από τον Ιούλιο του 1976 το έγκριτο και άκρως «ορθόδοξο» Science είχε δημοσιεύσει μια εργασία στην οποία καταδεικνυόταν πως ακόμα και οι διάδρομοι του Ανγκόρ Βατ ενσωματώνουν συμπαντικό συμβολισμό και αριθμούς που κωδικοποιούν τους κύκλους του χρόνου. Η βασική μονάδα μέτρησης των Χμερ ήταν το χατ (0,43545 μ). Όλες οι αριθμητικές αναλογίες στην αρχιτεκτονική του Ανγκόρ, παραπέμπουν στο συμβολισμό των Μεγάλων Συμπαντικών Εποχών (γιούγκα) της ινδουϊστικής κοσμολογίας. Οι εποχές αυτές είχαν διάρκεια εκατοντάδων χιλιάδων ή και εκατομμυρίων ετών. Κι ακόμα ένα σημαντικό στοιχείο: η αρχιτεκτονική του Ανγκόρ βασίζεται στους αριθμούς 72 και 108 (72 συν το μισό του 72). Αλλά το 72 ήταν και βασικός ιερός αριθμός των Μάγια της Κεντρικής Αμερικής.
Όλα αυτά είναι υπερβολικά «παρατραβηγμένα» για τους συμβατικούς αρχαιολόγους οι οποίοι βγαίνουν από τα ρούχα τους ωρυόμενοι τι στα κομμάτια σχέση μπορεί να έχει ο πολιτισμός των Χμερ με τον πολιτισμό των Αιγυπτίων που ήκμασε 3.500 χρόνια νωρίτερα και, ακόμα περισσότερο, με τον πολιτισμό των Μάγια που άνθισε ένα ωκεανό μακριά; Άλλωστε η συμβατική αρχαιολογία δεν αποδέχεται επαφές του Παλιού με το Νέο Κόσμο πριν τον Κολόμβο. Το πρόβλημα συνίσταται στο ότι η συμβατική αρχαιολογία, παρότι εξαιρετικά χρήσιμη ως εργαλείο, είναι τραγικά περιορισμένη σε ό,τι αφορά τον τρόπο σκέψης της. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε σφαιρικά το παρελθόν με τη συμβατική αρχαιολογία, όπως δεν μπορούμε και να κατανοήσουμε σφαιρικά το σύμπαν μόνο με τη Νευτώνεια φυσική. Υιοθετώντας μια διαφορετική οπτική γωνία, ανοίγουν νέοι ορίζοντες. Οι αρχαίοι πολιτισμοί, όσο απομονωμένοι και να θεωρούμε πως ήταν στο χώρο και στο χρόνο, ίσως αποτελούσαν συγκοινωνούντα δοχεία στο πλαίσιο μιας πολύ ευρύτερης (και αιρετικής) κοσμοθέασης. Τι εννοούμε; Ας αφήσουμε τον Χάνκοκ να το εκφράσει. «Ποια πανίσχυρη, κοινή πηγή ανώτερης γνώσης, ποια κοινή πνευματική ιδέα, και ποια υπόγεια διαδρομή, θα μπορούσε να είναι επαρκώς οικουμενική, επαρκώς αρχαία και επαρκώς διαχρονική για να ασκήσει τόσο βαθιά επίδραση στον πολιτισμό της Αιγύπτου γύρω στο 2500 πΧ και κατόπιν, 3500 χρόνια αργότερα, στον πολιτισμό των Χμερ της Καμπότζης μεταξύ του 9ου και του 13ου αιώνα μΧ;»
Εγώ θα έβαζα και τους Μάγια στην εξίσωση. Η προσωπική εμπειρία θεωρείται εξ ορισμού υποκειμενική, αλλά από ένα σημείο και μετά ο ερευνητής δεν είναι υποχρεωμένος να χάνει χρόνο «αποδεικνύοντας» σε τρίτους τα ευρήματά του. Ακόμα λαμπυρίζει στη μνήμη μου η συγκλονιστική συνειδητοποίηση που είχα στο ιερό της κορυφής μιας μικρής πυραμίδας του Ανγκόρ, ένα πρωινό προτού ανατέλλει καν ο ήλιος, όταν οι ήχοι της ζούγκλας έπαψαν ξαφνικά δίνοντας στη θέση τους σε μια αλλόκοτη σιωπή. Μέσα στη σιωπή άκουσα το μήνυμα. Και «είδα» πόσο όμοια ήταν η μικρή, κλιμακωτή πυραμίδα-ναός, στην κορυφή της οποίας διαλογιζόμουν, με μια αντίστοιχη, κλιμακωτή πυραμίδα χαμένη στις ζούγκλες της Γουατεμάλας…
Σε προηγούμενα άρθρα είχαμε αναφερθεί στο πρόβλημα του παροντισμού –δηλαδή του να εξετάζουμε το παρελθόν με τα μάτια του παρόντος. Όταν επισκεπτόμαστε ένα αρχαίο ιερό τα σύγχρονα μάτια μας αντιλαμβάνονται μια εικόνα εντελώς διαφορετική από εκείνη που συλλάμβανε ο τότε άνθρωπος. Εκεί που εμείς βλέπουμε ένα μνημείο με αρχαιολογική, αισθητική ή ιστορική αξία, ο τότε άνθρωπος αντιλαμβανόταν μια κωδικοποιημένη μορφή του ίδιου του σύμπαντος, έβλεπε το ίδιο το κτίσμα προικισμένο με υπερφυσικές δυνάμεις. Οι θεμελιώδεις συμβολικές δομές ανταποκρίνονταν στις αρχέτυπες δομές που βρίσκονται βαθιά στο υποσυνείδητο. Σήμερα δεν συμβαίνει αυτό, διότι βιώνουμε το σύμπαν με καρτεσιανό, κατακερματισμένο τρόπο. Όσες πληροφορίες και να αποστηθίσουμε για έναν αρχαίο ναό, δεν πρόκειται να «πιάσουμε» το βαθύτερο συμβολισμό του περισσότερο απ’ όσο μπορούμε να πιάσουμε μια ραδιοφωνική εκπομπή στα FM χρησιμοποιώντας τα αυτιά μας. Έχουμε δώσει μεγαλύτερη έμφαση στην «ηλιακή» (γιανγκ) γνώση παρά στην «σεληνιακή» (γιν). Όπως λέει χαρακτηριστικά ο γνωστός Κόλιν Ουίλσον, «η ‘γνώση’ του αρχαίου ανθρώπου δεν ήταν γνώση με τη σημερινή έννοια, γνώση που μπορούσε να ταξινομηθεί σε μια εγκυκλοπαίδεια. Ήταν μια αργά αυξανόμενη αίσθηση ενότητας με το σύμπαν» (From Atlantis to the Sphinx, 1996). Με δυο λόγια, ο άνθρωπος εκείνης της εποχής αντιλαμβανόταν μια άλλη Συναινετική Πραγματικότητα, ριζικά διαφορετική από τη δική μας.
Και σε μια άλλη εποχή, ο ναός είχε όλες τις γεωμετρικές ιδιότητες που μπορούσαν να τον καταστήσουν ένα στρόβιλο, μια δίνη, η οποία μπορούσε να ενεργοποιηθεί είτε εξαιτίας εξωτερικών παραγόντων (ημέρα, ώρα, εποχή, καιρικές συνθήκες, θέση των άστρων) είτε ανθρωπογενών (τελετουργίες, θυσίες, επικλήσεις), είτε με συνδυασμό και των δύο. Το αποτέλεσμα όμως είναι κοινό: μπορούσε να ανοίξει μια αλληλοδιαστατική πύλη. Και αναλόγως των «διαστάσεων» της πύλης αυτής, μπορούσαν να περάσουν διάφορα πράγματα: από κύματα ενέργειας και αντικείμενα, μέχρι οντότητες που πολύ συμβατικά θα ονομάζαμε «εξωγήινες», από την άποψη ότι δεν ανήκουν σε αυτόν τον κόσμο. Ο «βαθμός πραγματικότητας» αυτών των πραγμάτων κυμαίνεται από μια φευγαλέα σκέψη, ένα χρησμό, ή ένα όνειρο, μέχρι ένα καθ' όλα υλικό πλάσμα ή αντικείμενο.
Κι αυτό που συνέλαβα στην κορυφή της καμποτζιανής πυραμίδας ήταν ένα τέτοιο μήνυμα, μια κοσμική πληροφορία, ένα τεκμήριο που –βεβαίως- δεν μπορεί να σταθεί σε κανένα «δικαστήριο» το οποίο θα «κρίνει» αν κάτι είναι «σωστό» ή «λανθασμένο». Αλλά εδώ και πολύ καιρό έχω πάψει να ενδιαφέρομαι να αποδείξω σε έναν τυφλό την τύφλα του…
Θανάσης Βέμπος Το παρών άρθρο αποτελεί μέρος της συνεργασίας του alt-arc με τον συγγραφέα-ερευνητή Θανάση Βέμπο. Τα πνευματικά δικαιώματα, ανήκουν αποκλειστικά και μόνο στον ίδιο τον συγγραφέα. Απαγορεύεται με οποιοδήποτε τρόπο η αναπαραγωγή του άρθρου!