Dec 10, 20169 min read

Άρης: Το Νερό, οι Επανδρωμένες Αποστολες και η Μέρα της Μαρμότας

Σε συνδυασμό με την πρεμιέρα της ταινίας «The Martian», η είδηση για ανακάλυψη ρέοντος νερού στον Κόκκινο Πλανήτη προκάλεσε ενθουσιασμό και αναζωπύρωσε τις ελπίδες για δρομολόγηση επανδρωμένης αποστολής. Μήπως όμως αυτή ακριβώς η ανακάλυψη συντελέσει στο να πέσει βαριά η ταφόπλακα στο θέμα της επανδρωμένης εξερεύνησης; Υπερβολικό; Όχι και τόσο.

Η είδηση είναι πλέον τόσο «μπαγιάτικη» που περιττεύει να αναφέρουμε λεπτομέρειες οι οποίες υπάρχουν στο Διαδίκτυο: στις 28 Σεπτεμβρίου 2015 η NASA ανακοίνωσε, βασισμένη σε φασματομετρικά στοιχεία, ότι υγρό, αλμυρό νερό ρέει εποχιακά σε βουνοπλαγιές του Άρη. Οι «αρειανοί χείμαρροι» ρέουν στη διάρκεια του αρειανού καλοκαιριού όταν η θερμοκρασία ανέρχεται πάνω από -23ο C (το αλμυρό νερό παγώνει σε θερμοκρασίες πολύ μικρότερες του μηδενός).

Η είδηση δεν ήταν ακριβώς είδηση. Στην πραγματικότητα η ύπαρξη νερού στον Άρη είναι γνωστή εδώ και σαράντα χρόνια. Ο βόρειος πόλος του πλανήτη περιέχει επιφανειακούς πάγους που αποτελούνται κατά 70% από νερό με συνολικό όγκο 1,6 εκατομμύρια κυβικά χιλιόμετρα. Ο νότιος πόλος διαθέτει άλλα 1,6 εκατομμύρια. Για να γίνει αντιληπτό πόσο μεγάλη είναι αυτή η ποσότητα, ας αναφέρουμε πως το παγοκάλυμμα της Γροιλανδίας περιέχει 2,8 εκατομμύρια κυβικά χιλιόμετρα παγωμένο νερό.

Ναι, η είδηση δεν ήταν καθόλου είδηση. Πολλοί ερευνητές θεωρούν πως οι βόρειες πεδιάδες του Άρη καλύπτονταν από έναν ωκεανό με βάθος εκατοντάδες μέτρα –μεγάλο ίσως όσο ο Αρκτικός Ωκεανός. Τα ευρήματα των αμερικανικών ρόβερ και συγκεκριμένα το άφθονο δευτέριο (ισότοπο του υδρογόνου) στηρίζουν την υπόθεση ότι ο αρχαίος Άρης διέθετε άφθονο νερό.

Φυσικά και η είδηση δεν ήταν καθόλου είδηση σε έναν κόσμο όπου οι ειδήσεις έρχονται και παρέρχονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα για να καταλήξουν στη μαύρη τρύπα της λήθης. Ήδη το hype περί νερού στον Άρη άρχισε να ξεφουσκώνει και οι μόνοι που τρίβουν τα χέρια τους είναι οι παραγωγοί της ταινίας «The Martian» (ελληνικός τίτλος «Η Διάσωση») η πρεμιέρα της οποίας συνέπεσε (τυχαία;) με την ανακοίνωση της NASA.

Η αλήθεια είναι πως η ύπαρξη υγρού νερού στον σημερινό Άρη, αυξάνει τις πιθανότητες ύπαρξης κάποιας αυτόχθονος μορφής ζωής. Οι έρευνες των αυτόματων διαστημοπλοίων που τον ερεύνησαν και ερευνούν, απέδειξαν ότι ο Άρης είναι πολύ λιγότερο αφιλόξενος.

Καλώς λοιπόν. Άραγε η ανακάλυψη υγρού νερού, η αύξηση της πιθανότητας ύπαρξης ζωής και η κορύφωση του ενδιαφέροντος του κοινού, θα ήταν παράγοντες αρκετοί για να δώσουν πνοή ζωής στο παράλυτο αμερικανικό επανδρωμένο διαστημικό πρόγραμμα; Άραγε θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον καταλύτη για την επί δεκαετίες προτεινόμενη επανδρωμένη αποστολή στον Κόκκινο Πλανήτη;

Κάποιοι (πολλοί) θα απαντήσουν καταφατικά. Είναι όμως ρεαλιστικό κάτι τέτοιο; Ο υπογράφων αμφιβάλλει σφόδρα. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά τους.

Αλήθεια, ποιο είναι το μέλλον της Αμερικής σε ό,τι αφορά τις επανδρωμένες πτήσεις; Ήδη από το καλοκαίρι του 2014 είχε ανακοινωθεί η 285 σελίδων αναφορά του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών για το μέλλον των σχετικών πτήσεων. Αναμενόμενα, η αναφορά κράτησε «τα ίσα». Δεν υπήρξε καμία εντυπωσιακή ανακοίνωση για τολμηρά σχέδια, αλλά ούτε και ανακοινώθηκε ότι η Αμερική «κατεβάζει ρολά» και κάθεται πλέον στη Γη. Εξ άλλου το φυσιολογικότερο είναι το (προς το παρόν ανύπαρκτο) αμερικανικό επανδρωμένο πρόγραμμα να φυτοζωεί θέτοντας ομιχλώδεις στόχους, βολικά απομακρυσμένους στο μέλλον, σε ορίζοντα πέραν της εικοσαετίας. Με τον τρόπο αυτό και η πίτα είναι ολόκληρη και ο σκύλος χορτάτος, αφού και η γραφειοκρατία της NASA διαιωνίζεται, και η εθνική υπερηφάνεια διατηρείται (ας πούμε), αλλά και καμία κυβέρνηση δεν διατρέχει τον κίνδυνο να αναγκαστεί να δεσμευτεί για κάτι που θα πραγματοποιηθεί στη διάρκεια της θητείας της.

Μετά τη δολοφονία του σχέδιου Constellation (το οποίο προέβλεπε επιστροφή στη Σελήνη ως το 2020) και τον τερματισμό του προγράμματος του διαστημικού λεωφορείου –αμφότερα «επιτεύγματα» της κυβέρνησης Ομπάμα- το αμερικανικό επανδρωμένο πρόγραμμα τελεί εν υπνώσει. Η NASA ακολουθεί την «ευέλικτη οδό» (flexible path) –δηλαδή την ανάπτυξη τεχνολογιών που ενδεχομένως θα χρησιμεύσουν, είτε για μια αποστολή σε κοντινό αστεροειδή, είτε στη γειτονιά της Σελήνης, είτε στον Άρη. Όμως αυτό είναι έτσι διατυπωμένο ούτως ώστε καμία αμερικανική κυβέρνηση να μην χρειάζεται να δεσμευτεί σε τίποτα. Σε απλά Ελληνικά αυτό θα μπορούσε να περιγραφεί ως «πορεία στο άγνωστο με βάρκα την ελπίδα». Αυτό επιβεβαιώθηκε και με την δημοσίευση στις 8.10.2015 της αναφοράς NASA's Journey to Mars: Pioneering Next Steps in Space Exploration.

Προς τι όμως αυτή η δημιουργική ασάφεια, τόση που θα τη ζήλευε και ο δικός μας οικονομικός φωστήρας; Απλούστατα, επειδή «δει δη χρημάτων». Ουδείς πολιτικός είναι διατεθειμένος να δεσμευτεί για τη διοχέτευση κολοσσιαίων κονδυλίων τα οποία θα απαιτηθούν για επιστροφή στη Σελήνη ή πτήσεις στον Άρη. Και χωρίς σημαντικότατη αύξηση του προϋπολογισμού της NASA, η τελευταία είναι καταδικασμένη να βολοδέρνει σε περιγήινη τροχιά, ακόμα κι όταν κατασκευάσει το περίφημο Orion, που κοντεύει να εξελιχθεί σε διαστημικό γεφύρι της Άρτας.Η αδυσώπητη αλήθεια είναι ότι μια επανδρωμένη αποστολή στον Άρη θα ξεπεράσει σε κόστος ολόκληρο το πρόγραμμα του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού, η πραγματοποίησή της θα απαιτήσει χρόνια, εάν όχι δεκαετίες, ενώ το ρίσκο να σκοτωθούν αστροναύτες δεν είναι καθόλου αμελητέο.

Κι όλα αυτά εξαρτώνται από την βούληση του κοινού.

Στο αμερικανικό (και όχι μόνο) κοινό μπορεί να «αρέσει το Διάστημα», αλλά με έναν ανώδυνο τρόπο, όπως τα like στο Facebook ή οι followers στο Twitter. Το επανδρωμένο πρόγραμμα απέχει πολύ από το να αποτελεί προτεραιότητα. Ιδίως σε εποχές παγκόσμιας γεωπολιτικής και οικονομικής αβεβαιότητας όπως η τωρινή. Για μια επανδρωμένη πτήση στον Άρη, πέραν του ότι χρειάζεται πολύ προσδιορισμένο σχέδιο για το τι είδους πύραυλοι, διαστημόπλοια και άκατοι προσεδάφισης θα απαιτηθούν, θα χρειαστούν επίσης $200-400 δισεκ. Το τραγικό, κι αυτό έγινε περισσότερο αντιληπτό μετά την πρόσφατη ανακοίνωση περί νερού στον Κόκκινο Πλανήτη, σε όσους ξέρουν να βλέπουν, είναι πως η NASA παριστάνει ότι μπορεί να στείλει ανθρώπους στον Άρη με το σημερινό της προϋπολογισμό. Με τα τρέχοντα κονδύλια για επανδρωμένες πτήσεις, πληθωρισμού ληφθέντος υπόψη, η αναφορά του καλοκαιριού του 2014 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, μέχρι το 2040, η NASA θα λάβει μόνο $100 δισεκ. για εργασίες σχετιζόμενες με την πτήση στον Άρη. Δηλαδή, peanuts, για να χρησιμοποιήσουμε την αμερικανική έκφραση.

Πράγματι, η πρεμιέρα του «The Martian» συνδυασμένη με την ανακοίνωση για το νερό στον Άρη, δημιούργησε κλίμα αισιοδοξίας στην «αρειανόφιλη» κοινότητα. Το αστείο είναι βέβαια πως κάθε δυο-τρία χρόνια παίζεται το ίδιο σενάριο: ανακοίνωση για νερό στον Άρη και μετά «διαβεβαιώσεις» ότι οι επανδρωμένες αποστολές στον πλανήτη είναι «πίσω από τη γωνία». Αλλά το ευρύ κοινό διαθέτει μνήμη χρυσόψαρου.

Προβάλλεται επίσης το επιχείρημα ότι η ύπαρξη υγρού νερού θα διευκολύνει μια επανδρωμένη αποστολή, αφού το νερό θα αποτελέσει επιτόπιο αναλώσιμο πόρο, μειώνοντας έτσι το κόστος. Φρούδες ελπίδες. Το ανακαλυφθέν νερό είναι ουσιαστικά άλμη, οπότε θα χρειαστούν περίπλοκες και δαπανηρές εγκαταστάσεις για την απόσταξη και επεξεργασία του προκειμένου να γίνει εκμεταλλεύσιμο. Άλλωστε, όπως είδαμε, ο όγκος (καθαρού) νερού στους πόλους του Άρη είναι πολύ μεγαλύτερος και πολύ πιο εύκολα προσβάσιμος. Κι η ύπαρξή του είναι γνωστή εδώ και σαράντα χρόνια. Τι άλλαξε λοιπόν; Και επίσης δεν ρωτάμε γιατί η ανακάλυψη (άφθονου) νερού στους σεληνιακούς πόλους στα τέλη της δεκαετίας του 1990 δεν δρομολόγησε την επανδρωμένη επιστροφή στη Σελήνη (η οποία βρίσκεται κυριολεκτικά στην «πίσω αυλή» μας, σε αντίθεση με τον Άρη).

Προβάλλεται επίσης το επιχείρημα ότι η ανακάλυψη υγρού νερού θα επιταχύνει τις διαδικασίες για την δρομολόγηση μιας επανδρωμένης αποστολής επειδή αυξάνονται οι πιθανότητες ύπαρξης αρειανής μικροοργανισμικής ζωής. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι αυτό ακριβώς θα αποτελέσει σφοδρά ανασταλτικό παράγοντα. Η ανακάλυψη ζωής στον Άρη θα ρίξει βαριά την ταφόπλακα στις επανδρωμένες αποστολές εκεί! Γιατί; Για έναν απλό λόγο.

Τα τελευταία χρόνια επικρατεί ολοένα και περισσότερο η νοοτροπία ότι οι μελλοντικοί αστροναύτες στον Άρη δεν θα αποτελούν παρά απειλή για την πιθανή αρειανή ζωή, εξαιτίας των μικροοργανισμών που μεταφέρουν. Ακόμα και το ρόβερ Curiosity δεν θα μελετήσει τις τοποθεσίες με το νερό, επειδή θεωρείται ότι δεν είναι αρκούντως αποστειρωμένο, συνεπώς μπορεί να τις μολύνει με γήινα μικρόβια. Τα τελευταία χρόνια η πολεμική εναντίον των επανδρωμένων αποστολών στον Άρη έχει αυτό το νέο βέλος στη φαρέτρα της –τη γήινης προέλευσης βιολογική μόλυνση του Άρη. Οι πιθανοί μελλοντικοί εξερευνητές του Άρη θα μείνουν σε τροχιά τηλεκατευθύνοντας ρόβερ και άλλες συσκευές που θα ερευνήσουν την επιφάνεια. Δεν θα πατήσουν το πόδι τους στον πλανήτη. Ο Άρης γίνεται ολοένα και περισσότερο αντιληπτός ως ένα «παρθένο περιβάλλον» (pristine environment) που δεν πρέπει επ’ ουδενί να «διαταραχθεί», ακόμα κι αν δεν έχει ζωή. Το «κοιτάτε αλλά μην αγγίζετε» αποτελεί όλο και δημοφιλέστερο mantra. Κι από την άλλη η NASA φαίνεται να νομίζει ότι η πρόσφατη ταινία «The Martian» θα διεγείρει τόσο την κοινή γνώμη ώστε να αρχίσουν να ρέουν οι πακτωλοί της χρηματοδότησης. Η NASA διακατέχται από μια εμμονή δεκαετιών: πιστεύει ότι για να μπορέσει να πάρει χρηματοδότηση και να πραγματώσει τολμηρά σχέδια πρέπει να δημιουργήσει ενθουσιώδη στήριξη εκ μέρους του κοινού. Η NASA έχει θεοποιήσει τις δημόσιες σχέσεις –στο πλαίσιο των οποίων προγραμματίζει την προβολή του «The Martian» στο Λευκό Οίκο.

Τα αόριστα σχέδια της NASA για «ευέλικτες οδούς», οι φαντασιώσεις του Elon Musk της SpaceX για αποικισμό του Άρη, και η ξεδιάντροπη απάτη του Mars One, δεν είναι παρά οι πιο πρόσφατες εκδηλώσεις της «αρειανής εμμονής»: η κατάστρωση σχεδίων που συνοδεύονται από εντυπωσιακές εικονογραφήσεις τα οποία όμως δεν ευοδώνονται ποτέ. O χρονικός ορίζοντας μιας τέτοιας αποστολής βρίσκεται σταθερά μακριά στο μέλλον. Μην δίνετε βάση στις ιδεοληψίες της NASA και της Space Community: πριν από 40 χρόνια η επανδρωμένη αποστολή στον Άρη έμοιαζε (και ήταν) πολύ πιο ρεαλιστική και κοντινή απ’ όσο μοιάζει (και είναι) σήμερα!

Στην ταινία «Matrix» ο πρωταγωνιστής Neo είχε την επιλογή μεταξύ κόκκινου και μπλε χαπιού. Το πρώτο συμβόλιζε την επίγνωση και τον αγώνα για ελευθερία. Το δεύτερο συμβόλιζε τη ζωή μέσα σε μια ρόδινη παραίσθηση. Ο γεννημένος από τα κομπιούτερ κόσμος του «Matrix» είναι ένας κόσμος όπου οι δεξιότητες ‘φορτώνονται’ εύκολα σαν προγράμματα και δεν κατακτώνται με κόπο. Με δυο λόγια είναι μια ουτοπία για ανθρώπους που δεν έχουν ούτε υπομονή, ούτε επιμονή, ούτε ευθύνη να αποδεχτούν τις συνέπειες των πράξεών τους. Είναι μια ουτοπία για εκείνους που θέλουν να φάνε το γλυκό αλλά να μην επιβαρύνουν τη σιλουέτα ή τη χοληστερόλη τους. Για εκείνους που θέλουν και την πίτα ολόκληρη και το σκύλο χορτάτο. Με δυο λόγια είναι ένας κόσμος που μοιάζει πολύ με το σημερινό. Η Space Community, ως αναπόσπαστο κομμάτι αυτού του κόσμου, έχει καταπιεί το μπλε χάπι και πλέει σε πελάγη ευτυχίας. Σύμφωνα με τους αιθεροβάμονες ‘αναλυτές’ της, η κατάκτηση του Διαστήματος είναι προ των πυλών, ο διαστημικός τουρισμός θα ξεκινήσει από τον ερχόμενο μήνα, η Αμερική θα φτιάξει βάσεις στον Άρη, και άλλα, περισσότερο ή λιγότερο ουτοπικά. Όλα αυτά φανερώνουν βαθιά άγνοια της ιστορίας των διαστημικών προγραμμάτων, της κοινωνικής δυναμικής και της απλής, καταθλιπτικής αλλά υπαρκτής πραγματικότητας. Οι υποστηρικτές της «πρωτοβουλίας» της NASA διατείνονται ότι θα οδηγήσει στην «κατάκτηση του ηλιακού συστήματος» γενικώς και αορίστως, σε ένα βολικά αόριστο και μακρινό μέλλον, μέσα από ένα «ευέλικτο μονοπάτι». Σε απλά Ελληνικά αυτό μεταφράζεται ως «ζήσε Μάη να φας τριφύλλι»!

Υπάρχει όμως και ένα άλλο, μεγαλύτερο πρόβλημα. Έχουμε αναφερθεί πολλές φορές στην παράλυση της θέλησης για εντυπωσιακά κατορθώματα στο Διάστημα (και όχι μόνο) καθώς επίσης και στην αρρωστημένη εμμονή με την εξάλειψη του ρίσκου. Η αυξανόμενη ευαισθητοποίηση σε ό,τι αφορά το περιβάλλον, έχει φτάσει και αυτή σε επίπεδα νοσηρότητας. Όχι πως δεν υπάρχουν πραγματικά και σοβαρά προβλήματα στη σχέση του ανθρώπου με το (γήινο) περιβάλλον. Όταν όμως οι (αφιλόξενοι και παντέρημοι) πλανήτες του Ηλιακού μας Συστήματος έχουν καταλήξει να θεωρούνται παρθένα (pristine) περιβάλλοντα που ο άνθρωπος δεν έχει κανένα δικαίωμα να επηρεάσει, τότε κάτι δεν πάει καλά. Αυτή η θέση γίνεται ολοένα και δημοφιλέστερη. Όχι, λένε, ο άνθρωπος δεν έχει κανένα δικαίωμα να αποβιβαστεί στη Σελήνη (καλά, εκεί πήγε σε μια στιγμή τρέλας…) και στον Άρη, διαταράσσοντας έτσι την αιώνια ηρεμία των χωρίς ατμόσφαιρα νταμαριών που ξεροψήνονται από τη ραδιενέργεια, ή που παγώνουν μερικές δεκάδες βαθμούς κάτω από το μηδέν. Κι αν ανακαλυφθούν και κάποια ίχνη ζωής στον Άρη, τότε είναι που η επανδρωμένη αποστολή θα εξαφανιστεί από την ατζέντα.

Το Διάστημα εξακολουθεί να συγκινεί αλλά με έναν ακαδημαϊκό, αποστασιοποιημένο, ανώδυνο τρόπο. Ο ανθρωπολόγος John Donnohew περιγράφει «ένα ενδιαφέρον πολιτιστικό φαινόμενο της σύγχρονης Αμερικής: τον ενθουσιασμό για την ψυχαγωγία που εστιάζεται σε έντονη σωματική δραστηριότητα σε ένα πληθυσμό που γίνεται ολοένα και πιο αδρανής σωματικά, τη σαγήνη της φανταστικής αλληλεπίδρασης χωρίς πραγματική προσωπική εμπλοκή και μια επιθυμία για κατάκτηση της μαεστρίας δίχως προσπάθεια».

Αυτό που θα συνεχίσει να αναπτύσσεται θα είναι η μη επανδρωμένη εξερεύνηση με βολιστήρες, ακάτους και ρόβερ. Και αυτό είναι πολύ καλό και ωφέλιμο. Όμως υπάρχει ένα άλλο στοιχείο που αγνοείται συστηματικά. Οι καταπληκτικές επιτυχίες των αυτόματων βολιστήρων έχουν υπονομεύσει αποτελεσματικά την εικόνα και το κύρος των επανδρωμένων διαστημικών προγραμμάτων. Έχοντας παρατηρήσει τόσα εντυπωσιακά πανοράματα από την επιφάνεια του Άρη, άραγε το ευρύ κοινό δεν έχει την αόριστη (αλλά καθοριστική) εντύπωση ότι έχουμε ήδη πάει εκεί; Με την συνωμοσιολογία και την υποβόσκουσα παράνοια να έχουν πάρει ύπουλα το πάνω χέρι, άραγε το ευρύ κοινό δεν έχει την αόριστη (αλλά καθοριστική) εντύπωση πως ακόμα και ό,τι έγινε στο παρελθόν, είναι ανούσιο και «τεχνητό»; Η ίδια η NASA κατάφερε να υπονομεύσει το ίδιο της το όραμα με τις θαυμάσιες καλλιτεχνικές της αναπαραστάσεις. Στο Διαδίκτυο υπάρχουν θαυμάσια video CGI, που απεικονίζουν την κατάκτηση της Σελήνης, του Άρη και των αστεροειδών, δίνοντας την εντύπωση video που γυρίστηκαν επί τόπου. Νομίζετε πως είναι λίγοι εκείνοι που έχουν την αόριστη εντύπωση πως έχουμε ήδη πάει στον Άρη;

Υπό αυτή την έννοια, η ανακάλυψη υγρού νερού στον Άρη είναι μεν εντυπωσιακή και πολύτιμη επιστημονικά, αλλά στο γενικότερο πλαίσιο αποτελεί ακόμα μια Μέρα της Μαρμότας. Και ο υπογράφων, έχοντας υπερτριακονταετή εμπειρία στην παρακολούθηση και ανάλυση των διαστημικών τεκταινομένων, θα επαναλάβει για πολλοστή φορά το εξής: χωρίς κάποια ριζοσπαστική μεταβολή στο διεθνές στάτους κβο, στην επικρατούσα παγκόσμια νοοτροπία και στην υπάρχουσα τεχνολογία, η επανδρωμένη αποστολή στον Άρη θα εξακολουθεί να παραμένει όνειρο θερινής (ή χειμερινής) νυκτός.

Τόσο απλά.

(και για του λόγου το αληθές, ένα απάνθισμα από παλιές εφημερίδες που δείχνουν πώς το όνειρο για επανδρωμένες πτήσεις στον Άρη βρίσκεται σταθερά 20 χρόνια στο μέλλον. Βλέπετε, μια εικόνα αξίζει όσο ένα εκατομμύριο λέξεις)